Een slotgracht, een brug, een poort en kantelen. Vanaf de wal lijkt Huis Bergh in het karakteristieke Oost-Gelderse stadje ’s-Heerenberg een schitterend middeleeuws kasteel. Maar wie het gebouw iets nauwkeuriger bestudeert, ziet ook 18e-eeuwse vensters en barokke decoraties. Wat is het verhaal achter dit kasteel?
Door Roland Gieles
Voor het antwoord op deze vraag moeten we een eeuw teruggaan in de tijd. In 1912 kocht de rijke Twentse textielindustrieel Jan Herman van Heek (1873-1957) het vervallen Huis Bergh. Het van oorsprong middeleeuwse gebouw diende als verblijf van de heren en graven Van den Bergh. Gedurende de volgende eeuwen werd het kasteel steeds verder uitgebreid tot een grote brand in 1735 een groot deel van het gebouw verwoestte.
Onder leiding van de toenmalige bewoner Franz Wilhelm van den Bergh-Hohenzollern (1704-1737) werd het kasteel gerestaureerd. In de 19e eeuw bleef Huis Bergh in het bezit van het geslacht Hohenzollern. Zij woonden er echter niet permanent, waardoor het kasteel onder andere dienst kon doen als seminarie en later als notariskantoor en dokterspraktijk. In 1912 verkocht de toenmalige eigenaar Wilhelm August von Hohenzollern-Sigmaringen (1864-1927) zijn Nederlandse bezittingen, waaronder Huis Bergh.
Van Heek greep zijn kans en kocht Huis Bergh met als doel het gebouw als historisch monument en natuurmonument te behouden voor de toekomst. Sinds de jaren 60 is Huis Bergh als museum voor publiek toegankelijk.
Deze vroegere keuken van Huis Bergh is nu in gebruik als ‘wapenkamer’.
Vlammenzee
Van Heek was geïnteresseerd in de middeleeuwen en de kunst uit die periode. In 1919 had hij de hele middeleeuwse kunstverzameling van de Keulse kunstenaar Friedrich Wilhelm Mengelberg (1837-1919) aangekocht. Hij huisvestte deze collectie in Huis Bergh. Twintig jaar later, in 1939, sloeg het noodlot opnieuw toe en brandde Huis Bergh wederom voor een groot deel af. Van Heek verbleef op dat moment met zijn gezin in Lugano in Zwitserland. Hij schreef een aantal jaren later dat heel ’s-Heerenberg, onder aanvoering van de burgemeester, had geprobeerd om de brand te blussen.
Het grootste deel van de kunstverzameling werd van de vlammenzee gered, maar van het gebouw bleef weinig over. Vanuit Lugano stuurde Van Heek een telegram naar de burgemeester, waarin hij hem en de inwoners van het stadje bedankte, en afsloot met de belofte dat hij: ‘zal trachten het kasteel te herstellen.’
Geluk bij een ongeluk
De wederopbouw van het kasteel bood Van Heek de gelegenheid om Huis Bergh in zijn middeleeuwse glorie te herstellen. Hij vond de 18e-eeuwse toevoegingen het kasteel een ‘doodse en vervelende aanblik’ geven, maar zag ze ook als onderdeel van de geschiedenis van het kasteel.
Hij behield daarom een aantal 18e-eeuwse muren en ramen, maar gaf het kasteel grotendeels zijn middeleeuwse uiterlijk terug. Zo werden de oude bakstenen muren weer blootgelegd. Om de barokke poort bouwde men een middeleeuws poortgebouwtje en in plaats van de 18e-eeuwse ramen werden zandstenen kruisramen met luiken geplaatst. Allerlei veranderingen aan het exterieur van het kasteel werden aangebracht en na de herbouw die volgde op de brand van 1939, bleek die voor Van Heek een geluk bij een ongeluk.
Binnenplaats van Huis Bergh.
Middeleeuwse schatkamer
Hoewel er grote veranderingen plaatsvonden aan de buitenkant van het kasteel, veranderde er weinig aan de indeling van het gebouw. Als bezoeker verwacht je donkere middeleeuwse kamers, maar bij binnenkomst stap je in een ruime, lichte entreezaal. In de verschillende zalen worden de verschillende onderdelen van Van Heeks kunstverzameling getoond.
Lopend door het museum heb je het gevoel dat je in een enorme middeleeuwse schatkamer bent beland. Huis Bergh huisvest niet alleen een prachtige collectie middeleeuwse handschriften, maar ook een unieke portretgalerij met Duitse en Nederlandse portretten uit de 15e en 16e eeuw. In alle zalen zie je Van Heeks passie voor de middeleeuwen terug, van de kleine ivoorwerkjes tot de gedetailleerde houten kerkbeelden.
Huis Bergh heeft ook vele middeleeuwse handschriften in de collectie, waaronder dit Getijdenboek. ‘Kalender en ordo Missalis fratrum minorum segundum consuetudinem’, handschrift op perkament door Jooris Weilaert en Jacop van Craylo, 1475 -1476, Brugge (foto: Collectie dr. J.H. van Heek, Stichting Huis Bergh, ’s-Heerenberg).
‘Vrij van wereldse invloed’
De collectie Mengelberg, die Van Heek in zijn geheel had aangekocht, vormde de basis van de bijzondere collectie van Huis Bergh. Hoewel Mengelberg van oorsprong een Keulse beeldhouwer was, werkte en woonde hij van 1867 tot zijn dood in 1919 in Utrecht. Zijn collectie bestond hoofdzakelijk uit middeleeuwse paneelschilderijen en grote houten en stenen kerkbeelden.
Van Heek was bijzonder gecharmeerd van Mengelbergs verzameling Italiaanse schilderijen uit de 14e en 15e eeuw, en presenteerde deze allemaal in een aparte zaal. Hij roemde de vroege Italiaanse schilderijen om hun eenvoud en omdat zij ‘vrij van wereldse invloed’ waren. Lopend door de Italiaanse zaal kom je langs Van Heeks studeerkamer. Het liefst zou je daar even naar binnen lopen en in alle rust aan zijn bureau gaan zitten om de bijzondere objecten te bekijken. Tegelijkertijd heb je het idee dat Van Heek elk moment kan binnenkomen. Zijn wandelstok staat nog tegen het bureau. Het is daarom misschien maar beter om door te lopen.
De studeerkamer van Jan Herman van Heek in Huis Bergh. Het lijkt alsof hij elk moment binnen kan komen lopen… (foto: Collectie dr. J.H. van Heek, Stichting Huis Bergh, ’s-Heerenberg).
Veelzijdig en bescheiden
In het kasteel wordt terecht ruime aandacht besteed aan de persoon Jan Herman van Heek. Niet alleen de studeerkamer is hier een goed voorbeeld van, maar ook zijn schetsboekjes, dagboekfragmenten, familiefoto’s en andere documenten worden in vitrines tentoongesteld. Bij het lezen en bekijken van deze fragmenten komt het beeld naar voren van een veelzijdige, bescheiden man. Hij is meerdere keren (koninklijk) onderscheiden voor wat hij voor de monumentenzorg in de regio heeft betekend.
Van Heek heeft nooit de intentie gehad om Huis Bergh als woonhuis te gebruiken, maar van 1944 tot zijn dood in 1957 heeft hij er toch met zijn gezin gewoond. Nadat hij was overleden, heeft zijn familie het Huis geleidelijk meer opengesteld voor publiek. Voorheen kwamen er alleen geïnteresseerde (kunst)historici, maar door de postume publicatie van Van Heeks eigen geschriften over Huis Bergh is een steeds grotere groep mensen op de hoogte van het Huis en de collectie.
Een droom die voortleeft
In de jaren 60 kwam de jonge Henk van Os (1938) voor zijn onderzoek naar vroege Italiaanse schilderkunst in Huis Bergh. Hij heeft zich sindsdien samen met verschillende vakgenoten pro deo ingezet voor het museum. In 2002 werd hij door het museum gevraagd als gastconservator en in 2004 behandelde hij de kunst van Huis Bergh in de AVRO-televisieserie Beeldenstorm. Deze serie bracht Huis Bergh onder de aandacht van een groot publiek. Inmiddels bezoeken ongeveer 25.000 mensen per jaar het kasteel.
De collectie van Huis Bergh wordt gekenmerkt door een aantal grote namen, zoals Duccio di Buoninsegna (ca. 1255-1318), Simone Martini (1284-1344) en Lucas Cranach de Oude (1472-1553).
Maar de grootste bijdrage aan het nalatenschap van Huis Bergh leverde Jan Herman van Heek. Hij heeft zich ervoor ingezet om een bijzondere collectie én een bijzonder monument voor de toekomst veilig te stellen. Wie een eeuw later Huis Bergh bezoekt, kan concluderen dat zijn droom nog steeds voortleeft.
Verder lezen & kijken
- Zie voor meer informatie de website van Huis Bergh.
- Bezoek ook de Sint Pancratiuskerk in ’s-Heerenberg, waar zich beelden en muurschilderingen van Friedrich Wilhelm Mengelberg bevinden.
- Lees meer over de familie Van Heek in een reportage van Enschede-Stad.nl
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Roland Gieles, eindredacteur: Suzanne Schönbeck, foto’s: Collectie dr. J.H. van Heek, Stichting Huis Bergh, ’s-Heerenberg; Wikimedia; devalkenberg.nl