Een korte geschiedenis van de selfie

dinsdag 25 februari 2014

De term selfies is weliswaar nieuw, maar het verschijnsel uiteraard niet. Het fotografische zelfportret is net zo oud als de fotografie zelf.

Wellicht ten overvloede: een selfie is een foto van jezelf, gemaakt met de camera van je mobiele telefoon en vervolgens met de wereld gedeeld via social media. Een van die media is Instagram, waarmee elke dag wereldwijd 55 miljoen foto’s worden gemaakt. De app is daarmee nog lang niet zo groot als Facebook, maar is wel aan een flinke inhaalslag bezig.

Op 16 januari 2011 werd voor het eerst de hashtag ‘#selfie’ op Instagram gebruikt. De term is misschien nog behoorlijk nieuw, maar het verschijnsel uiteraard niet: het fotografische zelfportret is net zo oud als de fotografie zelf. Het eerste zelfportret stamt uit de vroege 19e eeuw. Dit artikel geeft enkele voorbeelden van selfies door de jaren heen.

De eerste selfie

Naar schatting was 90 procent van alle daguerreotypieën – de eerste wereldwijd verspreide fotografische techniek – een portret. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de eerste ‘selfie’ al in 1839 werd gemaakt, het jaar waarin de daguerreotypie wereldkundig werd gemaakt. De eerste bekende zelfportrettist was Robert Cornelius (1809-1893), een Amerikaanse scheikundige en hobbyfotograaf.

De eerste selfie uit 1839, door Robert Cornelius. (foto: Wikimedia)

Een foto maken van jezelf was toen meer moeite dan vandaag de dag: in plaats van simpelweg je telefoon op jezelf richten en op het knopje drukken, moest Cornelius de lenskap van zijn camera halen, snel gaan zitten, een minuut niet bewegen en de kap weer op de lens zetten. Vervolgens moest het beeld op de gevoelige plaat nog gefixeerd worden.

Ook het delen van de selfie was een stuk ingewikkelder: van een daguerreotypie bestaat maar één exemplaar, terwijl een digitale foto oneindig gereproduceerd kan worden.

Ballonvaarder en zelfportrettist

Technisch gezien was de foto van Cornelius nog niet hoogstaand. Hoe snel de fotografie zich ontwikkelde, zien we aan een zelfportret van nog geen 30 jaar later. De beroemde Franse fotograaf (tevens karikaturist, journalist, auteur en ballonvaarder) Félix Nadar, pseudoniem van Gaspard-Félix Tournachon (1820-1910) legde zichzelf in de jaren 1860 al een stuk scherper vast. Wanneer je zijn zelfportretten, vanuit verschillende hoeken genomen, achter elkaar zet krijg je een behoorlijk waarheidsgetrouw beeld van hoe de man eruitzag.

Niet alleen op selfiegebied was Nadar een vernieuwer. Hij was de eerste die luchtfoto’s maakte en daarmee vormde hij een grote inspiratiebron voor Jules Verne.

Een indringende selfie van Félix Nadar, genomen in de jaren 1860 (foto: Wikimedia).

Bewegende selfie

Veel belangrijke fotografen uit de geschiedenis hebben zichzelf vereeuwigd. Vooral voor een portrettist is het een kleine stap om voor de verandering een keer zelf voor de camera plaats te nemen. Wanneer fotografen met een andere specialisatie dit doen, kan het resultaat heel bijzonder zijn.

Zo gebruikte Eadweard Muybridge (1830-1904) niet alleen modellen maar ook zichzelf bij zijn experimenten in het vastleggen van beweging. Dankzij Muybridge weten we onder meer hoe een paard loopt, en ook dat lopende paarden in de schilderkunst tot dan toe altijd verkeerd werden afgebeeld. Dankzij zijn zelfportret weten we tevens hoe hij zelf bewoog.

De (zelf)portretten van Eadweard Muybridge konden dankzij de korte sluitertijd beweging in beeld brengen (foto: Wikimedia).

Andy verkleed als vrouw

Andy Warhol (1928-1987), de kunstenaar die we vooral kennen van de zeefdrukken waarvoor hij reeds bestaande beelden zoals portretten en advertenties gebruikte, maakte ook wel degelijk zelf foto’s. Hij was een groot liefhebber van polaroids, die regelmatig als basis dienden voor zijn zeefdrukken.

Zijn kunst draaide grotendeels om de man zelf en het is dan ook niet verwonderlijk dat hij zichzelf veelvuldig in allerlei gedaanten vastlegde: Andy die niest, Andy verkleed als vrouw, Andy met een schedel op zijn hoofd, Andy met warrig haar. Het zelfportret met de polaroid heeft al bijna iets weg van de hedendaagse selfie; de camera is heel hanteerbaar en het resultaat is direct zichtbaar.

Selfie als maatschappijkritiek

Aan het einde van de jaren ’70 kwam er een kunstenares op die niets anders dan zichzelf gebruikt in haar fotokunst. Cindy Sherman (1954) werd beroemd met een serie portretten van zichzelf in verschillende clichébeelden, gebaseerd op vrouwelijke filmrollen. Hiermee leverde ze kritiek op de rol die vrouwen hebben in een door mannen gedomineerde cultuur.

Ai Weiwei (1957-, instagram.com/aiww) is een Chinese kunstenaar die met zijn kunst veel kritiek levert op zijn overheid. Aan de hand daarvan heeft hij al meerdere keren huisarrest gekregen, maar dat houdt hem nooit lang tegen. Naast wereldwijd exposeren lijkt hij de hele dag met Instagram door te brengen.

Voor hem is het een belangrijke manier om in alle vrijheid zijn beelden en ideeën met de wereld te delen. Op het moment van schrijven heeft hij 2085 foto’s gemaakt en gedeeld in tweeënhalf jaar. Hier zitten veel selfies tussen. Uit de gezichten die hij trekt blijkt dat hij zichzelf niet al te serieus neemt.

Ontdekking van onszelf

Sommige kunsthistorische selfies wijken nauwelijks af van de kiekjes die wij stervelingen anno 2014 van onszelf maken. We zien dat zelfportretten in de fotokunst lang niet altijd ‘serieus’ hoeven te zijn. Er zijn echt wel degelijk verschillen: waar in de begintijden van de fotografie het zelfportret nog onderdeel van een technische ontdekkingstocht was, is de selfie tegenwoordig vooral een ontdekking van onszelf.

We laten zien dat we om onszelf kunnen lachen; soms willen we tonen hoe mooi we zijn, maar vaker gaat het erom te tonen hoe leuk we zijn. Het is vanzelfsprekend geworden dat we dit altijd kunnen vastleggen, maar zonder de pioniers van de fotografie waren we nooit zo ver gekomen.

Verder lezen en kijken

Meer artikelen over de geschiedenis van de fotografie op GeschiedenisBeleven.nl
Lees ook het artikel over de oudste foto’s ter wereld: Primeurs in de fotografie.
Luister naar wat Henk van Os, kunsthistoricus en oud-directeur van het Rijksmuseum, te zeggen heeft over de geschiedenis van de selfie.
Jenna Wortham legt in The New York Times uit waarom we selfies maken: ‘My Selfie, Myself‘.
Zelf onvergetelijke selfies maken? Bekijk deze uitgebreide, geïllustreerde instructie.

Tags 19e eeuw, Fotografie, Jorre Both