Het Duitse bombardement op Rotterdam in 1940 vaagde het Rotterdamse stadshart compleet weg. Wat is er nog over van de oude stad? Een audiotour langs de brandgrens geeft een inkijk in het Rotterdamse leven voor en tijdens de oorlog.
Op 14 mei 1940 vernietigen Duitse bommenwerpers binnen een kwartier de binnenstad van Rotterdam. Ongeveer 800 mensen komen om, meer dan 24.000 woningen worden vernietigd. Onder dreiging van de Duitsers om ook andere Nederlandse steden te bombarderen, capituleert Nederland na vijf dagen strijd.
Het Rotterdamse centrum is veranderd in een smeulende woestenij.
Hoewel tijdens de oorlog al de eerste plannen werden gesmeed om de stad opnieuw op te bouwen, begint na 1945 de wederopbouw in alle ernst. De gemeente kiest voor een rigoureuze breuk met het verleden: Rotterdam moest uitgroeien tot een toonbeeld van moderniteit, met onder meer een centrum waar wonen en werken strikt waren gescheiden.
De blauwdruk voor de nieuwe stad, het Basisplan herbouw Binnenstad Rotterdam van stadsarchitect Cornelis van Traa (1899-1970), voorzag in een bijna compleet nieuw stratenplan. Oude panden die de oorlog hadden overleefd, werden alsnog gesloopt.
Brandgrens
In deze periode wordt de term brandgrens voor het eerst gebruikt. De grens geeft het gebied aan waar het Duitse bombardement zijn verwoestende werk deed. Het gemeentebestuur van Rotterdam besloot in 2006 de brandgrens permanent te markeren in het straatbeeld, als plaats van herinnering en om het verhaal van de stad te helpen vertellen. Daarbij zou dit in één slag duidelijk maken waarom Rotterdam een modern stadshart heeft.
In mei 2010 werd de markering van de brandgrens voltooid. De markering bestaat uit lampen in het plaveisel die ’s avonds worden verlicht. Hierin is brandend Rotterdam te zien, een Duitse bommenwerper en het beeld De verwoeste stad van de Frans-Russische beeldhouwer Ossip Zadkine (1890 – 1967).
Op de kaart is de Brandgrens van Rotterdam te zien die ’s avonds verlicht wordt met lampen in het plaveisel. (Foto’s: Gemeentearchief Rotterdam)
Audiotour
Mensen die geïnteresseerd zijn in de geschiedenis van Rotterdam kunnen een wandeling maken van ongeveer 12 kilometer langs de Rotterdamse brandgrens. Hiervoor hebben de Gemeente Rotterdam, het Historisch Museum Rotterdam en Bonheur Theaterbedrijf Rotterdam een route met audiofragmenten ontwikkeld. De audiotour leidt de wandelaar in dertig geluidsfragmenten langs de brandgrens en vertelt over de stad en zijn bewoners.
De route loopt vanaf de Willemskade, door het centrum, door Crooswijk en Kralingen en eindigt op de Maasboulevard. Hiervoor zijn drie wandelkaarten te downloaden die de route opdelen in drie ongeveer gelijke delen. Op deze routekaarten zijn ook de plaatsen aangegeven waar nog historische panden overeind staan.
Zicht op vooroorlogs Rotterdam: de Maas met links het bekende Witte Huis. (Foto: scan uit Panorama 1924, Flickr/Jan Willemsen)
Een beeld van vooroorlogs Rotterdam
De route schetst een levendig beeld van het Rotterdam voor het bombardement. De verteller praat over Rotterdam van zowel voor, tijdens als na de Tweede Wereldoorlog. Je wordt tijdens het wandelen gewezen op punten die refereren aan het Rotterdam van voor de oorlog. Zo krijg je een beeld van de historische stad, dat zo op het eerste gezicht bijna geheel verdwenen lijkt.
Aangekomen bij de Zalmhaven verhaalt de tour over de tijd dat hier nog een haven was, in open verbinding met de Maas. Hier werden verse zalm en oesters ingevoerd. Dat vergt enig voorstellingsvermogen, omdat de haven tegenwoordig geheel is gedempt. Maar als je goed luistert, kun je een beeld vormen van hoe het vroeger geweest moet zijn. Een kleine binnenwereld in de stad met overal bedrijvigheid, scheepswerven, houtopslagplaatsen en jeneverstokerijen.
Rotterdam voor het bombardement van 14 mei 1940. (Foto: Flickr/Jan Willemsen)
Een drankje in De Schouw
Ook elders helpt de audiotour je een beeld te vormen van het vooroorlogse Rotterdam. Een voorbeeld hiervan is de Witte de Withstraat, die door de brandgrens wordt doorsneden. In de straat zat in het voormalig fotomuseum decennia lang het kantoor van de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Na het werk namen medewerkers van de krant vaak een drankje in café De Schouw. Een belangrijke rol in dit fragment is weggelegd voor de journalist en columnist Markus van Blankenstein (1880-1964). Van Blankenstein was een groot criticus van Nazi-Duitsland en waarschuwde voor de Duitse agressie.
De audiotour geeft je, naast informatie over de historische gebouwen in Rotterdam, ook verhalen over haar inwoners. Zo in het fragment over de Hugo de Grootstraat Cornelis Jamin (1850-1907) centraal, de oprichter van de bekende snoepwinkelketen. Voor hem was Rotterdam de stad van onbegrensde mogelijkheden. In dertig jaar slaagde hij erin zijn imperium uit de grond te stampen.
Rotterdam na het bombardement op 14 mei 1940. Het Witte Huis en de Laurenskerk staan nog overeind. (Foto: gemeentearchief Rotterdam)
Zebra’s tussen het puin
Bij de Kruiskade en Diergaarde kun je luisteren naar verhalen van zebra’s die tussen het puin liepen en de roofdieren in de dierentuin die werden afgeschoten uit angst dat ze zouden ontsnappen.
Fragment vijftien verhaalt over de Rotte, de rivier waar de stad haar naam aan te danken heeft. Hier zijn ook de drie oudste huisjes van Rotterdam te vinden, koopmanshuizen uit 1700. Deze drie huisjes houden, steun zoekend bij elkaar, moedig stand en stellen de wandelaar in staat zich een beeld te vormen van hoe deze wijk er voor de oorlog uit moet hebben gezien.
Historisch en modern
Al met al is de audiotour zeker de moeite waard. De wandelaar komt veel te weten over Rotterdam en het bombardement dat de stad zo getekend heeft. De stemmen van de vertellers zijn aangenaam om naar te luisteren en er de fragmenten schetsen een mooi beeld van zowel historisch als modern Rotterdam.
Op sommige momenten is de audiotour, of een andere vorm van documentatie over historisch Rotterdam, onmisbaar om een beeld te krijgen van het Rotterdam van voor de oorlog.
Iets om rekening mee te houden wanneer je van plan bent de route te gaan lopen, zijn de kaarten. De audiotour vertelt de wandelaar namelijk niet hoe de route loopt. Op de kaartjes staan de punten aangegeven die overeenkomen met de audiofragmenten. En zelfs met de plattegronden is het soms lastig om te bepalen welke afslag je moet nemen. Gelukkig bevatten de kaarten voldoende herkenningspunten om je weg snel weer terug te vinden.
Verder lezen en kijken
- Lees ook het artikel: Bombardement Rotterdam: oorlogsdaad of misdaad?
- Meer artikelen over de Tweede Wereldoorlog en Rotterdam op GeschiedenisBeleven.nl
- Rotterdam 40-45 en de brandgrens, officiële site van het gemeentearchief.
- Reeks filmpjes over de brandgrens (gemeentearchief).
- De brandgrens navigator, met interactieve kaart, filmfragmenten, interviews en meer.
- De routekaarten van de audiotour langs de brandgrens.
- Video: bekende gebouwen van Rotterdam, toen & nu:
- Reportage over de brandgrens van RTV Rijnmond
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Anneloes Klein Horsman, eindredactie: Bas de Rue, foto’s: Wikimedia, Flickr/Jan Willemsen en Gemeentearchief Rotterdam