Met de woorden “houd moed!” besluit de communist Guy Môquet zijn roerende afscheidsbrief aan zijn ouders en broertje. Diezelfde middag nog wordt de zeventienjarige gefusilleerd in het Noord-Franse Chateaubriant. Hoe de jonge Môquet Frankrijks nationale held werd.
Door Simone Timmermans
Guy Prosper Eustache Môquet wordt in 1924 in Parijs geboren. Als zoon van een communistisch kamerlid sluit Guy zich op jonge leeftijd aan bij de Franse communistische jeugdbeweging. Zijn jeugdvriend Georges Abbachi vertelt in een interview aan een Frans tijdschrift over hun activiteiten voor de beweging:
“We klommen op het balkon boven de filmzaal. En als het licht uitging, gooiden we onze stencils naar beneden en maakten we dat we wegkwamen.”
In 1940 wordt Môquet bij het verspreiden van de vlugschriften gearresteerd. Hij belandt in verschillende gevangenissen, en komt uiteindelijk in 1941 terecht in het gevangenenkamp van Chateaubriant, waar voornamelijk communisten gevangengehouden worden.
Executiebevel
Op 20 oktober 1941 wordt in Nantes een Duitse officier door communisten neergeschoten. Hitler eist als vergeldingsmaatregel het executeren van 150 Franse burgers. Eerst zullen 50 burgers doodgeschoten worden. Als de moordenaars zich dan nog niet hebben gemeld, zullen opnieuw 50 mannen geselecteerd worden voor executie.
Om te voorkomen dat ‘goede Franse burgers’ geëxecuteerd worden, kiest maarschalk Pétain (1856-1951) ervoor om alleen communisten te selecteren. Zijn selectie omvat achttien gevangenen uit Nantes, vijf uit Parijs en 27 uit het gevangenkamp van Chateaubriant. De jongste van deze gevangenen is Guy Môquet.
Bekendmaking in het Duits en Frans van de executie van 150 mannen als de dader van de aanslag niet gevonden wordt. (foto: Wikimedia)
In de Tweede Wereldoorlog werden veel soortgelijke vergeldingsacties uitgevoerd. Wat deze actie zo uniek maakt, is de zorgvuldige documentatie eromheen. De Duitse schrijver Ernst Jünger (1895-1998) kreeg namelijk van het naziregime de opdracht een gedetailleerde beschrijving te maken van alles rondom de geplande executies. Lange tijd werd gedacht dat zijn aantekeningen verloren waren gegaan; Jünger zou ze vernietigd hebben. Hij ontdekt echter zelf bij het ordenen van zijn papieren dat een kopie bewaard is gebleven. Deze aantekeningen worden in 2011 gepubliceerd in het boek Zur Geiselfrage.
Verfilming
Regisseur Volker Schlöndorf (1939) gebruikt het boek van Jünger en de persoon Jünger in zijn film La mer a l’aube uit 2011 om de verschillende rollen rondom de executies te illustreren. Enerzijds is daar Jünger, de elitaire francofiel die doet wat hem gevraagd wordt. Daar tegenover staat de jonge Duitse soldaat Heinrich Böll (1917-1985), later een van Duitslands belangrijkste schrijvers. Hij is ten tijde van de fusillade amper 24 jaar oud en houdt het aanhoudende geweld niet uit.
Schlöndorf brengt minutieus in beeld hoe Böll instort als hij het bevel krijgt om deel uit te maken van het executiecommando.
Beeld uit de film ‘La mer a l’aube’ uit 2011. Rechts: het personage van Guy Môquet gespeeld door Léo-Paul Salmain. (foto: Provobis Film)
Het beeld van de gevangenen die vastgebonden worden en unaniem een blinddoek weigeren, contrasteert enorm met de vrolijke openingsscène van de film. Daarin zien we hoe Môquet en zijn medegevangenen in het kamp een hardloopwedstrijd organiseren. We zien hoe Môquet flirt met de meisjes aan de andere kant van het prikkeldraad. Hij wordt verliefd op Odette. Zij herinnert zich:
“Hij kwam ook naar het hek dat tussen de mannen- en vrouwenbarakken stond en speelde op zijn mondharmonica voor ons.”
De jeugdige vrolijkheid maakt snel plaats voor bezorgdheid en angst als de namen worden voorgelezen van degenen die geselecteerd zijn voor executie. Medegevangenen bieden aan te ruilen met Môquet maar de kampleiding is onverbiddelijk: alle geselecteerde namen moeten worden geëxecuteerd, zonder uitzondering.
De executie van Guy Môquet in de film ‘La mer a l’aube’. (foto: Provobis Film)
“Ik ga sterven”
Wel mogen ze een afscheidsbrief schrijven. Guy schrijft aan “mijn lieve kleine moeder, mijn lieve kleine broer en mijn geliefde papa”. Alleen al deze aanhef is heftig. Hartverscheurend wordt de brief als Guy zijn vader verzekert dat hij zijn best heeft gedaan de weg te volgen die hij hem heeft gewezen. Wat volgt is het nuchtere “ik ga sterven”.
Guy schrijft op dezelfde nuchtere toon dat hij hoopt dat zijn broer Serge na zijn dood zijn kleren zal dragen. Op 22 oktober rond vier uur ’s middags wordt Môquet geëxecuteerd. Serge raakt zo getraumatiseerd door de dood van zijn oudere broer dat hij Guy maar met enkele dagen overleeft. Hij wordt slechts 12 jaar oud.
De moedige afscheidsbrief van GuyMôquet geeft hem na de oorlog een vergelijkbare status als bijvoorbeeld Sophie Scholl (1921-1943) in Duitsland: jonge verzetshelden, die onnodig stierven voor de goede zaak. In 1946 wordt een metrostation in Parijs naar Môquet vernoemd.
Langzaam maar zeker raakt Môquet echter in de vergetelheid. Voor veel Parijzenaars bijvoorbeeld is Guy Môquet niet meer dan de naam van een metrostation. In 2007 brengt de net geïnstalleerde president Nicolas Sarkozy (1955) daar verandering in. Hij vatte het plan op om de afscheidsbrief van Môquet op zijn sterfdag verplicht te laten lezen op alle Franse scholen.
Herinneringsetalage in het metrostation met foto’s, aanplakbiljetten en een kopie van Môquet’s afscheidsbrief (rechts). Voor in het midden ligt het plankje waarop zijn laatste geschreven woorden te zien zijn: Les copains qui restez, soyez dignés de nous! Les 27 qui vont mourir. (foto: Flickr)
Omstreden held
Sarkozy had niet gerekend op veel tegenstand vanuit het onderwijs. Toch stonden veel Franse docenten op hun achterste benen. Ze waren niet gediend van dergelijke inmenging in de autonomie van het onderwijs. Het onderwijs zou door het selecteren van Môquets brief tot een ‘emotioneel uurtje’ verworden. Daarnaast betichtten velen Sarkozy van het misbruiken van de idealen van Môquet voor zijn eigen gewin.
Hoe omstreden Sarkozy’s plan ook was, hij zorgde er wel voor dat Frankrijk de naam Môquet weer kende. Er verschenen boeken, een tv-serie en films over Môquet die zijn herdenking nieuw leven zouden inblazen. Zijn heldendom is daarmee echter niet onomstreden geworden. Sommige historici menen namelijk dat Môquet geen verzetsheld is. De communisten hadden in 1941 immers nog geen afscheid genomen van het Molotov-Ribbentroppact (1939), en waren daarmee op dat moment nog bondgenoot van nazi-Duitsland.
Al lukte het Sarkozy niet om het lezen van Môquets afscheidsbrief verplicht te stellen op scholen, wel leverde zijn wens hernieuwde aandacht voor de vergeten verzetsheld op. Aandacht die het korte leven van Môquet zeker verdient.
Verder kijken en lezen
- Meer artikelen over de geschiedenis van Frankrijk of de Tweede Wereldoorlog op GeschiedenisBeleven.nl
- De Duits/Franse film geeft een nuchter en indrukwekkend beeld van de gebeurtenissen
- Het Franse gedicht La rose et le réséda van Louis Aragon is opgedragen aan Môquet
- Journalist Philip Freriks over Môquet
- Zur Geiselfrage. Schilderung der Fälle und ihrer Auswirkungen (2011) Ernst Jünger, Uitgeverij Klett-Cotta
- Gedramatiseerde verfilming van de afscheidsbrief van Môquet aan zijn ouders
- Fragmenten uit de film La mer á l’aube:
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Simone Timmermans, eindredactie: Sofie Mulders, beeldredactie: Nienke Hottinga, foto’s: Wikimedia, Flickr.