Ieder jaar bezoeken honderdduizenden mensen de Muur van Hadrianus in Noord-Engeland. Niet gek voor een antieke stapel stenen. Het monument is dan ook meer dan ‘alleen’ een muur. Wat nu een toeristische trekpleister is, was ooit een uitgebreide verdedigingslinie.
Door Heleen Geilenkirchen
Bijna 118 kilometer lang was de muur die de Romeinse keizer Hadrianus vanaf ongeveer 122 na Christus liet bouwen. Het imposante bouwwerk strekte zich uit van kust tot kust. Tegenwoordig is er nog slechts zo’n tien kilometer van zichtbaar. Het drukst bezochte en – volgens veel mensen – mooiste stuk ligt ongeveer in het midden, bij Whin Sill en de beroemde Sycamore Gap.
De muur slingert hier door een prachtig landschap. Groene heuvels, steile kliffen, het water van de loughs dat schittert in de diepte. Bovendien staat het bouwwerk hier nog voor een groot deel overeind.
Wie een stukje langs de verweerde stenen wandelt en de resten van nabijgelegen forten als Housesteads en Vindolanda bezoekt, krijgt een goed beeld van hoe ‘het grootste bouwwerk van de antieke wereld’ er in de Romeinse tijd uitzag.
Goed bewaakte grens
Wat daarbij opvalt, is dat de muur zelf slechts één onderdeel was van een goed bewaakte grens tussen de Romeinse provincie Britannia en het door ‘barbaarse’ stammen bewoonde noorden. Zo kom je tijdens zo’n wandeling na iedere Romeinse mijl (zo’n 1,5 kilometer) sporen van een milecastle tegen; een stenen bouwwerk dat werd bemand door tientallen soldaten. Tussen die milecastles stonden wachttorens.
En dan waren er ook nog de al genoemde forten, waarin garnizoenen van 500 á 1000 soldaten waren gelegerd.
De muur die zij verdedigden, was waarschijnlijk gemiddeld 4 meter hoog. Direct ten noorden ervan lag een diepe greppel, mogelijk met houten staken erin. Ook aan de zuidkant – de kant van het Romeinse Rijk – lag zo’n greppel met aan beide zijden een hoge aarden wal: de Vallum genaamd. Die is op sommige plekken nog steeds zichtbaar in het landschap. De functie van de Vallum is onduidelijk, mogelijk was hij bedoeld om de militaire zone af te sluiten.
Scheiding barbaren
Waarom Hadrianus de muur liet bouwen, is niet zeker. Volgens de antieke schrijver Aelius Spartianus was dat ‘om de Romeinen te scheiden van de barbaren’ (Vita Hadriani 11.2). Maar waarom op zo’n definitieve manier? Hadrianus’ voorgangers hadden immers steeds geprobeerd de grenzen van het Rijk verder naar het noorden te verleggen.
Sommige historici denken dat Hadrianus daar vanaf zag, omdat hij op verschillende plekken te maken kreeg met opstandige volkeren. In Britannia, maar ook aan de zuidelijke grenzen. Het kostte te veel geld om die onder de duim te houden én het imperium alsmaar verder uit te breiden.
Een andere theorie is dat Hadrianus met de muur de macht van de Romeinen wilde tonen. Of de handel in het grensgebied wilde controleren; de doorgangen in de muur zouden gediend hebben als douaneposten. Een definitief antwoord op de ‘waarom’-vraag is er nog niet. Zeker is wel dat de bouw een gigantische klus was, waar duizenden soldaten meer dan tien jaar aan werkten.
Bron van stenen
Als verdedigingslinie bleef de muur zo’n drie eeuwen in gebruik. Bij de forten ontstonden levendige dorpjes. Behalve een grens was de muur dus ook een plek waar soldaten en burgers naast elkaar leefden. Dat bleef zo tot de Romeinen zich in de vierde eeuw definitief uit Britannia terugtrokken.
Lange tijd was de muur daarna vooral een handige bron van stenen voor de bouw van een nieuwe weg of boerderij in de omgeving. Op een gegeven moment nam de archeologische interesse voor het bouwwerk echter toe. Eén van de eersten die zich met het opgraven en conserveren ervan bezighield, was John Clayton (1792-1890). Hij richtte zich niet alleen op het beschermen van de muur, maar liet ook hele stukken herbouwen.
Bij het fort van Vindolanda zijn een toren en een stuk muur herbouwd.
Eindeloos versteld
In hoeverre je zo’n ‘gerestaureerd’ stuk muur nog authentiek kunt noemen, is natuurlijk de vraag. Clayton was echter niet de eerste (of de laatste) die veranderingen aanbracht in het oorspronkelijke bouwsel. De Romeinen zelf waren hier al mee begonnen; zelfs tijdens de bouw pasten ze de muur al aan. Zo bleek de geplande breedte van 3 meter over de gehele lengte wat veel gevraagd, waardoor je nu ook smallere stukken hebt van 2,5 tot 2 meter.
In feite is de Muur van Hadrianus een ‘eindeloos versteld, opgelapt en opgepimpt bouwwerk’, zoals Herman Vuijsje het in Een grens van steen omschrijft. Hij wandelde meerdere keren langs de hele route en concludeert dat ‘de’ muur niet bestaat. Je komt tijdens zo’n wandeling een heel scala aan muren tegen. Van breed tot smal, van origineel tot replica en alles daartussenin.
De muur werd bewaakt door soldaten uit alle windstreken van het Romeinse Rijk. Zo waren er soldaten bij uit Syrië, Spanje en Duitsland, maar ook Bataven, Friezen en bewoners van het huidige Twente. (Foto: Heleen Geilenkirchen)
Domein van wandelaars
Dat weerhield Unesco er niet van het bouwwerk in 1987 uit te roepen tot Werelderfgoed. De toeristische status van de muur werd in 2003 verder versterkt met de opening van een 135 kilometer lange National Trail, een officiële wandelroute. Bezoekers kunnen daarnaast kennis opdoen bij verschillende musea en bezoekerscentra. Ook zijn er regelmatig optredens van re-enacters te zien en in het zomerseizoen rijdt een speciale bus met de toepasselijke naam AD122 langs de belangrijkste bezienswaardigheden in ‘Hadrian’s Wall Country’.
Van een militaire linie is de muur veranderd in het domein van wandelaars en toeristen. Toch hoef je niet bang te zijn in de file te lopen, zeker niet op een doordeweekse dag in het voor- of naseizoen. Dan kun je nog steeds in alle rust de verschillende gezichten van de Muur van Hadrianus bewonderen.
Sycamore Gap is zo fotogeniek dat het als decor is gebruikt voor enkele scènes van de film Robin Hood: Prince of Thieves (Foto: Heleen Geilenkirchen)
Verder lezen & kijken
- Meer artikelen over de oudheid of het Romeinse Rijk
- Een grens van steen (2010) van Herman Vuijsje is een prettig leesbaar verslag van zijn wandelingen langs de Muur
- De muur inspirereerde W.H. Auden tot het gedicht Roman Wall Blues
- De informatieve bezoekersgids van English Heritage is handig om op zak te hebben bij een bezoek aan de muur of een van de forten.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Heleen Geilenkirchen, eindredactie: Inge den Boer, beeldredactie: Inge den Boer, foto’s: Heleen Geilenkirchen en Wikimedia