Het is weer zover, de bladeren verkleuren en de Xenos ligt vol schedels: Halloween komt eraan! Meestal wordt de oorsprong van dit horrorfestijn gezocht in het Keltische Samhain, dat door het christelijke Allerzielen verdrongen werd. Maar klopt dit wel?
Door: Corinna de Regt & William Arfman
Of is Halloween christelijker van oorsprong dan we denken? En hoe passen Sint Maarten en Sinterklaas in dit plaatje? En dan is er nog Allerzielen zelf, is daar tegenwoordig nog een plekje voor in de drukke herfstperiode, of gaan we liever griezelen?
Klagende demonen
Volgens middeleeuwse legendes werd Allerzielen officieel gesticht in 998 door abt Odilo (962-1048), van het klooster van Cluny, vlakbij Lyon. Hij was hiertoe aangezet door een pelgrim, die net was teruggekeerd uit Jeruzalem en hem vertelde over een bijzondere ontmoeting met een kluizenaar aldaar.
Deze kluizenaar beweerde dat er op het desolate eiland waar hij woonde een kloof naar het vagevuur te vinden was, waar de wanhoopskreten van de zielen uit opstegen. Ook was het hevige geklaag van demonen te horen, die niet te spreken waren over het feit dat bidden voor de zielen zo goed werkte, vooral waar het de gebeden van de kloosterlingen van Cluny betrof.
Odilo stelde dan ook een decreet op waarin de monniken van alle kloosters verbonden aan Cluny verplicht werden op de 2de november, de dag na Allerheiligen, de klokken te luiden en te bidden voor het zielenheil van hen in het vagevuur. Wanneer er echter historische bronnen op nageslagen worden blijkt het waarschijnlijker dat het betreffende decreet pas enige tijd na de dood van Odilo opgesteld is.
Dit neemt niet weg dat het vanuit de kloosters van Cluny was dat een nieuwe traditie zich langzaam maar zeker over Europa verspreidde, en uiteindelijk in de 14de eeuw officieel in de gehele Rooms Katholieke Kerk ingevoerd werd.
Het Benedictijner klooster in het Franse Cluny, alwaar abt Odilo in 998 Allerzielen gesticht zou hebben. (foto: Wikimedia)
Allerheiligenavond
De naam Halloween komt van ‘All Hallow’s Eve’, te vertalen als Allerheiligenavond; de avond voor Allerheiligen. Veelal wordt deze naam verklaard door te stellen dat toen de Keltische eilanden werden gekerstend, Allerheiligen en Allerzielen werden ingevoerd om de mensen Samhain te doen vergeten. Samhain was namelijk naast het Keltische oudejaarsfeest en een oogstfeest ook een moment van contact met bovennatuurlijke wezens waarvoor in een christelijke denkwereld geen ruimte was.
In volksgebruiken bleven dergelijke tradities echter bestaan en het zou dan van hieruit zijn dat Halloween uiteindelijk ontstond.
Echter, wanneer we ons verder in deze zaken gaan verdiepen blijkt dit niet zo eenvoudig te liggen. Over Samhain bijvoorbeeld zijn weinig bronnen te vinden die niet besmet zijn door Romeinse of christelijke retoriek, dan wel vroegmodern romantisch denken. Verder was in Ierland de datum voor Allerheiligen in eerste instantie 20 april, en helemaal niet 1 november. Als we ons in de volksgebruiken gaan verdiepen, blijken daar over de jaren allerlei vermengingen te zijn ontstaan.
Rapen
Het langs de deur gaan met een verlichte pompoen of raap is daar een mooi voorbeeld van. Aan de ene kant kan dit gebruik worden gezien als aansluitend bij het oogstfeest aspect van Samhain: het was een tijd waarin de rapen uit de grond kwamen en voedsel werd buitengezet voor allerhande wezens, maar ook gedeeld werd met de armen. Dit gebruik leefde voort in een reeks herfstige heiligendagen waarop armen legaal mochten bedelen. Ook Sint Maarten en Sint Nicolaas waren onderdeel van die traditie.
Maar dit is niet de enige link tussen Halloween en christelijke gebruiken. Oorspronkelijk hadden de rapen met een kaarsje namelijk een christelijke symboliek: ze stelden de zielen voor die vastzaten in het vagevuur. Armen gingen langs de deur met deze “lampionnen” om in ruil voor zielenkoeken te bidden voor het zielenheil van overledenen.
Het was met dit soort gebruiken dat het voor 16e eeuwse Katholieken mogelijk bleef om toch aandacht te besteden aan Allerzielen in een Engeland waar dit sinds de Reformatie niet meer in het openbaar werd toegestaan.
Hollywood
Halloween had zijn wortels dus niet alleen in Samhain, maar ook in de christelijke gebruiken rond Allerzielen. Toen deze gebruiken mee werden genomen naar Amerika ondergingen ze daar opnieuw verschillende transformaties: van een feest om de Keltische afkomst te vieren naar een salonavond met leuke spelletjes. Van daaruit via Hollywood naar het Halloween dat sinds enkele jaren ook zijn opmars in Nederland maakt, maar dan vooral als thema voor feestjes; slechts sporadisch wordt ook aan de hand van mama langs de deuren gegaan.
Inwoners van de Amerikaanse stad New Orleans versieren tombes van overledenen op een begraafplaats. Deze houtgravure werd door John Durkin gemaakt en in 1885 in Harper’s Weekly gepubliceerd. (foto: Wikimedia)
Allerzielen Alom
Ondertussen is Allerzielen via een omweg ook weer terug in Nederland. Natuurlijk is Allerzielen binnen de katholieke kerk altijd een belangrijke dag gebleven, maar sinds een aantal jaren zijn verspreid door het land ook meer seculiere initiatieven te vinden. Op deze “Allerzielen Alom”-avonden richten kunstenaars, begrafenisondernemers en begraafplaatsbeheerders samen de begraafplaats in.
Het doel hierbij is niet te griezelen, maar met kleine kunstrituelen te zorgen dat we “de doden niet verzwijgen maar vieren om wie ze waren en wat ze te vertellen hebben”. De inspiratie voor deze nieuwe vieringen kwam mede van het welbekende Mexicaanse ‘Dag van de Doden’, Día de los Muertos, een mengvorm van het Allerzielen dat de Spanjaarden meebrachten en de rituelen voor de doden van de inheemse indianen zelf.
Een pompoen voor oma
In de laatste jaren hebben zowel Halloween als een nieuwe manier van Allerzielen vieren hun opmars gemaakt in Nederland. De vervlochten geschiedenis van hun ontwikkeling is een mooie illustratie van hoe oude feesten en tradities telkens weer een nieuwe plek in een samenleving weten te vinden.
En hoewel Halloween en Allerzielen natuurlijk totaal verschillende functies vervullen is het niet ongekend om op één van die nieuwe Allerzielen vieringen een kind een mooi bewerkte pompoen op het graf van oma te zien leggen, waarmee de cirkel toch weer rond is. Daarnaast spelen beide feesten in op een blijkbaar onderliggende behoefte om de seizoenen weer meer te ritualiseren en tijd niet alleen lineair maar ook cyclisch te beleven.
Begraafplaats in Zweden wordt tijdens Allerzielen verlicht door kaarsen. (foto: Wikimedia)
Verder lezen, kijken & doen
- Meer artikelen over feest- en gedenkdagen op GeschiedenisBeleven.nl
- Lezen: Halloween: From Pagan Ritual to Party Night (2002), Nicholas Rogers
- Kijken: speculaas op de begraafplaats met Allerzielen
- De website van het ‘Allerzielen Alom’-project
- Doen: zelf pompoenen snijden
- Doen: de abdij van Cluny bezoeken
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Corinna de Regt & William Arfman, eindredactie: Anna de Wit, beeldredactie: Anna de Wit, foto’s: Wikimedia