Op 7 november 1938 loopt Herschel Grynszpan de Duitse ambassade in Parijs binnen. Daar schiet hij een diplomaat neer. Twee dagen later ontketenen de nazi’s de Kristallnacht. Hoe kwam Grynszpan tot zijn wanhoopsdaad? Advocaat en historicus Sidney Smeets deed uitvoerig onderzoek.
Door Simone Timmermans
De naam Herschel Grynszpan komt in de geschiedenisboeken alleen zijdelings ter sprake. Toch speelt deze jongen een belangrijke rol in de geschiedenis. Op zeventienjarige leeftijd schiet hij de Duitse diplomaat Ernst vom Rath (1909-1939) neer. Die daad wordt hem zwaar aangerekend door de nazi’s en resulteert in een nacht vol vernielingen, plunderingen en dodelijke slachtoffers.
Temperamentvolle jongen
Advocaat en historicus Smeets (1975-) deed uitvoerig onderzoek naar het leven van Grynszpan en beschrijft nauwgezet hoe Grynszpan tot zijn wanhoopsdaad komt. Smeets begint bij de jeugd van Grynszpan en neemt de lezer mee naar de Jodenwijk van Hannover. Hier groeit Herschel Feibel Grynszpan (1921-1945) op onder armoedige omstandigheden. De jonge Herschel is geen bijzondere leerling: “hij was opgewekt en rustig, maar behoorde ook weer niet tot de braafste jongens van de klas”.
Het is een roerige tijd, waarin Joden meer en meer geïsoleerd worden, met als tragisch dieptepunt de Neurenberger rassenwetten. Met deze wetten wordt duidelijk wie vanaf dan nog als Duits burger wordt beschouwd. Herschel bezit door de afkomst van zijn ouders de Poolse nationaliteit en vlucht naar familie in Parijs.
Daar ontdekt hij via een brief dat zijn familie naar de Poolse grens is gedeporteerd en onder barre omstandigheden probeert te overleven.
Aanslag
Gedesillusioneerd en wanhopig wil Grynszpan wraak nemen op deze slechte behandeling van zijn familie. Hij koopt een wapen, wat opvallend makkelijk blijkt: “Gevraagd wat Grynszpan met het wapen van plan was, had hij gezegd dat hij voor zijn familie regelmatig met grote geldsommen over straat moest (…). De smoes was er zonder veel vragen ingegaan. (…) Hij laadde de revolver, waar het prijskaartje nog aan hing, stak hem in de binnenzak van zijn jas, verliet het café en wandelde naar de aan de overzijde van de straat gelegen metrohalte”.
Ook het binnenkomen op de Duitse ambassade verloopt zonder moeite. Daar schiet Grynszpan Vom Rath neer. Slechts twee van de vijf afgevuurde kogels raken Vom Rath. Hij lijkt niet ernstig verwond. Toch verslechtert zijn toestand snel en op 9 november overlijdt Ernst Vom Rath.
Drie keer spugen op de blinddoek
Direct na de aanslag wordt Grynszpan aan de Franse politie overgedragen. Nog voordat het proces tegen hem kan plaatsvinden, breekt de Tweede Wereldoorlog uit en nauwelijks drie weken na de capitulatie van Vichy-Frankrijk wordt Grynszpan ingeruild voor Franse krijgsgevangenen.
Met Grynszpan hebben de nazi’s een schat in handen. Zijn daad maakt volgens minister van Propaganda Goebbels alle Joden tot dader. Het is Grynszpan snel duidelijk dat hem een showproces en de doodstraf te wachten staan.
Smeets beschrijft met bewondering hoe Grynszpan moedig zijn lot tegemoet ziet: “jullie moeten niet denken dat ik bang ben, als het zo ver is spuug ik nog drie keer op de zwarte blinddoek!”.
Zo ver komt het niet. Goebbels ziet af van het proces tegen Grynszpan. Deze weigert namelijk te dienen als excuus voor geweld tegen zijn geloofsgenoten en herziet zijn verklaring. Waar hij eerst zegt een politieke daad te hebben willen stellen, beweert hij nu dat hij een homoseksuele relatie met Vom Rath had. Hij heeft Vom Rath in ruil voor zijn stilzwijgen willen afpersen. Vom Rath weigert hem geld, en Grynszpan schiet.
Joodse winkeleigenaren die nog de deur uit durfden na de Kristallnacht in november 1938, zagen dat hun winkels compleet verwoest waren (foto: Wikimedia)
De advocaat in Smeets wil afrekenen met mythen, geruchten en gebrekkig onderzoek. Door het hele boek heen wordt duidelijk dat hij zich voornamelijk op primaire bronnen baseert om zo de gebeurtenissen te reconstrueren. Zo verwijst hij het gerucht dat Vom Rath zich graag in vrouwenkleding hulde en bekend stond als ‘Madame l’Ambassadrice’ overtuigend naar het rijk der fabelen. Er is geen sprake geweest van een crime passionel. Grynszpan nam in zijn wanhoop een tragische beslissing en probeert nu Goebbels op eigen terrein te verslaan.
In rook opgegaan
Het komt nimmer tot een proces tegen Grynszpan. De oorlog is in volle gang, en de nazi’s kunnen door de verklaring van Grynszpan het proces niet meer in hun voordeel gebruiken. Smeets laat nauwgezet zien hoe Grynszpan koos voor zijn eigen weg, zijn eigen dood.
Van Grynszpan ontbreekt vanaf 1943 ieder spoor. Is hij geëxecuteerd in concentratiekamp Sachsenhausen? Of heeft hij onder een valse naam de oorlog overleefd in Parijs? Zijn familie probeert na 1945 zijn spoor te volgen, maar dat loopt dood.
In 1960 wordt Grynszpan op verzoek van zijn familie officieel doodverklaard. Datum van overlijden: 8 mei 1945, de dag waarop Duitsland capituleert.
Twee gedenkstenen voor de familie Grynszpan, met een aparte steen speciaal voor Herschel Grynszpan (foto: Wikimedia)
Verder kijken & lezen
- Meer artikelen over de Tweede Wereldoorlog op GeschiedenisBeleven.nl
- Boek: De Wanhoopsdaad. Hoe een zeventienjarige jongen de Kristallnacht ontketende, Sidney Smeets (Uitgeverij Balans, 2013)
- Sir Michael Tippet (1905-1998) schreef in 1941 het driedelige oratorium A Child of our Time naar aanleiding van de gewelddadigheden in de Kristallnacht.
- Interview Smeets over De Wanhoopsdaad.
©Geschiedenisbeleven.nl, auteur: Simone Timmermans, eindredactie: Paul van Royen, fotoredactie: Marjolein van der Vlies, foto’s : Wikimedia en Uitgeverij Balans