Op 26 juni 1963 zou president John F. Kennedy (1917-1963) de bevolking van West-Berlijn toespreken. Er was lang nagedacht en geschaafd aan deze toespraak, want voor de Amerikanen stond er wat op het spel.
Door Lars Sanders
De toespraak met de beroemde woorden “Ich bin ein Berliner” zou één van de grote triomfen van president Kennedy worden. Toch verkeerden de president en zijn staf lang in onzekerheid of de toespraak een succes zou worden. De verhouding tussen president Kennedy en de Europese staatshoofden stond in die dagen namelijk behoorlijk onder druk.
“Ik ken de prima donna’s”
De Duitse bondskanselier Konrad Adenauer (1876-1967) en de Franse president Charles de Gaulle (1890-1970) waren in 1961 weinig enthousiast over de nieuwe Amerikaanse president. De Gaulle verzuchtte dat hij Kennedy niet persoonlijk kende, maar er weet van had dat hij zich omringde met primadonna’s. Door Kennedy ‘s optreden in de kwestie rond Berlijn zou de scepsis van beide heren alleen maar groeien.
Berlijn was bij Kennedy’s aantreden een stad waarin Britten, Fransen, Amerikanen en Sovjets formeel gelijke rechten hadden. De grens tussen Oost- en West-Berlijn kon zonder al teveel problemen worden overgestoken. Dit tot grote ergernis van van het communistische Oost-Duitsland. In 1958 dreigde de leider van de Sovjet-Unie, Nikita Chroesjtsjov (1894-1971), met militair ingrijpen als de westelijke soldaten zich niet zouden terugtrekken uit West-Berlijn. Berlijn zou een gedemilitariseerde stad moeten worden.
De West-Duitse regering weigerde in te stemmen, maar de Verenigde Staten waren toegeeflijker. De minister van buitenlandse zaken John Foster Dulles (1888-1959) vreesde een confrontatie en was tot concessies bereid. Onderhandelingen leidden echter tot niets en de situatie van Berlijn bleef voorlopig ongewijzigd.
Een confrontatie
Toen de relatief jonge John F. Kennedy in 1961 tot president van de Verenigde Staten werd gekozen, vreesde Adenauer dat hij zich door de imposante Chroesjtsjov zou laten intimideren. Adenauer zocht en vond steun bij zijn Franse ambtgenoot, Charles de Gaulle, die ook niet onder de indruk was van de jonge president. Kennedy kreeg echter snel de gelegenheid om te bewijzen wat hij kon.
Op 3 juni 1961 ontmoeten Kennedy en Chroesjtsjov elkaar in Wenen. (foto: U. S. Department of State in the John F. Kennedy Presidential Library and Museum, Boston)
Toen Kennedy en Chroesjtsjov elkaar in Wenen voor het eerst persoonlijk ontmoetten, stelde Chroesjtsjov zich hard en agressief op. Kennedy zou later beschrijven dat Chroesjtsjov als een wilde tekeer was gegaan en regelmatig begon te schreeuwen. Hij kreeg van Chroesjtsjov een nieuw ultimatum overhandigd aangaande Berlijn, waarna zijn staf de essentiële Amerikaanse belangen in Berlijn op een rij zette. Er werd besloten dat de positie van West-Berlijn als vrije stad koste wat kost behouden moest worden, maar dat er over Oost-Berlijn geen conflict zou worden uitgevochten.
Vanaf de bouw van de Berlijnse muur in 1961, werd door West-Duitsland verwachtingsvol naar Kennedy gekeken, maar hoewel de Verenigde Staten formeel tegen de bouw van de muur waren en er een korte militaire confrontatie aan de grens tussen Oost en West plaatsvond, ondernam Kennedy niets. Dit tot woede en teleurstelling van de bevolking van West-Duitsland en Adenauer.
Het publiek voor het Raadhuis tijdens Kennedy’s speech in Berlijn (foto: The John F. Kennedy Presidential Library and Museum, Boston.)
Spannend bezoek
Toen Kennedy in 1963 een bezoek bracht aan West-Berlijn was hij bang voor de reacties van het West-Berlijnse volk en onzeker over de redevoering die hij voor het Raadhuis van het stadsdeel Schöneberg zou houden. De door zijn vaste speechschrijver Ted Sorensen (1928-2010) opgestelde rede beviel niet. Charles de Gaulle was in 1962 door Duitsland gereisd en had indruk gemaakt door menigtes in vloeiend Duits toe te spreken. Het bondgenootschap tussen Duitsland en Frankrijk werd steeds hechter en zou ten koste kunnen gaan van hun band met de Verenigde Staten. Kennedy wilde ook een aantal Duitse woorden in zijn toespraak. De speechschrijvers durfden dit niet aan, de president sprak de Duitse woorden bijzonder slecht uit.
De bevolking van West-Berlijn reageerde onverwacht enthousiast op de aanwezigheid van Kennedy. Het publiek was massaal langs de route gaan staan, er vlogen bloemen in de open wagen van de president en velen probeerden de president tijdens zijn rit naar Schöneberg een hand te geven. De menigte scandeerde Kennedy’s naam in koor en tijdens deze rit besloot Kennedy dat zijn redevoering verder moest gaan dan formele plichtplegingen.
Hij schreef kort voor zijn toespraak twee Duitse zinnen fonetisch op: “Ish bin ein Bearliner” en “Lash z na Bearlin coman”. Hoewel zijn vaste speechschrijvers dit te ver vonden gaan (Chroesjtsjov zou weleens geprovoceerd kunnen worden), was het die eerste zin die de redevoering onvergetelijk zou maken.
De tekst die Kennedy op een briefje schreef vlak voor zijn beroemde toespraak in Berlijn. Het origineel bevindt zich in het Kennedy Museum in Berlijn. (foto: Landesarchiv Berlin)
Obama vijftig jaar later
De huidige President van de Verenigde Staten, Barack Obama (1961-), bracht in de zomer van 2013 een bezoek aan Berlijn. Vijftig jaar na Kennedy’s toespraak stond, door de NSA-affaire, de verhouding met Duitsland eveneens onder druk. De media speculeerden over de vraag of Obama’s redevoering net zo legendarisch zou kunnen worden als die van Kennedy. Op 19 juni 2013 sprak Obama bij de Brandenburger Tor voor een publiek van genodigde hoogwaardigheidsbekleders over de geschiedenis van Berlijn als gedeelde stad. Ook stond Obama stil bij de toespraak van Kennedy en eindigde zijn eigen toespraak met de woorden “Vielen Dank”.
Het publiek applaudisseerde braaf, maar uitzinnige reacties zoals in 1963 bleven uit. De Berlijnspeech van Obama zal niet als een hoogtepunt in zijn carrière herinnerd worden. Kennedy ging in zijn speech bewust verder ging dan het afwerken van formele plichtplegingen en juist dat heeft zijn toespraak legendarisch gemaakt.
Verder lezen en kijken
- Lees het dossier Legendarische speeches of op GeschiedenisBeleven.nl.
- Of ga naar het dossier over John F. Kennedy met veel artikelen over de moord op JFK
- Diplomaat W.R. Smyser werkte van 1960 tot 1964 in Berlijn en schreef in 2009 het boek Kennedy and the Berlin Wall.
- De speech van Kennedy is te lezen en te zien op de website van het Miller Center.
- De speech van Obama is te lezen op de website van het weekblad Der Spiegel.
- Beelden van de situatie aan de grensovergang tussen Oost- en West-Berlijn in 1961 staan op de website Liveleaks.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Lars Sanders, eindredactie: Christine Madern, foto’s: wikimedia