Wanneer je de Groningse vesting Bourtange bezoekt lijkt het alsof je 250 jaar teruggaat in de tijd. Lijkt, want niets is minder waar. Het verdedigingswerk is grotendeels een reconstructie, bedoeld als toeristische trekpleister. Doet dat iets af aan de historische sensatie?
Door Femke Knoop
Tot in de 18e eeuw bestond Oost-Groningen uit een ondoordringbaar moeras, dat alleen begaanbaar was via een zandrug of tange. In de 16e eeuw gebruikten de Spanjaarden deze weg om, via Duitsland, de stad Groningen te bevoorraden. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) was Groningen aanvankelijk namelijk Spaansgezind. Om de stad te isoleren gaf Willem van Oranje (1533 – 1584) in 1580 opdracht om een vesting aan te leggen. De vesting, met vijf bastions, kwam in 1593 gereed.
Nooit ingenomen
Een vijfhoekig marktplein, waaraan de belangrijkste officiershuizen gevestigd waren, vormde het hart van de vesting. Hiervandaan marcheerden de soldaten door de straten naar de vestingwallen, waarop de wachthuisjes stonden. In de loop der jaren werd de vesting een aantal malen uitgebreid, met onder andere ravelijnen, contrescarpen en hoornwerken.
Bourtange was in eerste instantie een militair bolwerk. Het belang daarvan werd vooral duidelijk tijdens de aanvallen van Bernhard van Galen (1606 – 1678), de Bisschop van Münster. Tweemaal, in 1665 en het rampjaar 1672, probeerde hij met zijn troepen de vesting in te nemen, maar dat lukte niet. Ook latere aanvallen van vijandige troepen wist men af te slaan. Dit maakt Bourtange de enige Nederlandse vesting die nooit werd ingenomen.
De Friese Poort, toegangspoort van Bourtange (foto: Femke Knoop)
Verval
Na bijna 300 jaar was de vesting echter niet meer rendabel. Het moeras, waarin de kracht van de vesting lag, droogde uit en de schutskracht van moderne legers nam toe. Daardoor werd de vesting moeilijk te verdedigen. In 1851 besloot het rijk de vesting af te breken. Alleen de lindebomen aan het marktplein, twee kapiteinswoningen en het majoorslogement bleven bewaard.
In de jaren zestig van de vorige eeuw raakte Bourtange, net als de rest van Oost-Groningen, economisch in verval. Door de landbouwmechanisatie was er veel werkloosheid en jongeren trokken naar de stad.
Om de regio nieuw leven in te blazen, besloten gemeente en provincie de vesting te reconstrueren. Bourtange moest een toeristische trekpleister worden.
Geslaagde reconstructie
Over een periode van twintig jaar (1972-1992) werd de vesting teruggebracht naar de situatie van 1742, toen de vesting op zijn grootst was. Voor de reconstructie maakte men onder andere gebruik van de atlas van Scherlenski en Engelhart uit 1749. Daarin stonden plattegronden van alle gebouwen in Bourtange. Op basis daarvan werden de vestingwallen, molens, soldatenbarakken, kruitmagazijnen, poorten, de pastorie, het ’s Landshuis en zelfs de toilethuisjes voor de soldaten, de zogenaamde secreten, herbouwd.
Nog bestaande gebouwen, waaronder de synagoge uit 1842, het majoorslogement en twee kapiteinswoningen werden gerestaureerd. Ook de eeuwenoude lindebomen aan het marktplein kregen, als eerste bomen in de provincie Groningen, een opknapbeurt.
Het is een geslaagde reconstructie, waarbij je als bezoeker een goed idee krijgt van het stratenplan en het soort gebouwen in een dergelijk militair bolwerk. Via trappen kan je de vestingwallen beklimmen. Vanaf hier heb je goed zich op de verschillende bastions, met daarop de kanonnen en wachthuisjes.
In de kapiteinswoning aan het marktplein zie je hoe een legerkapitein in de achttiende eeuw woonde. Even verderop, in museum de Baracquen, zie je de mogelijke inrichting van een soldatenbarak. Ook zie je daar de wapens en uitrusting van de soldaten, net als andere gebruiksvoorwerpen die zijn teruggevonden bij opgravingen. Op die manier krijg je een beter beeld van het dagelijks leven in een militaire bolwerk.
Strafpaard, werd gebruikt voor het straffen van militairen tot ver in de 18e eeuw. Het paard had een open rug. De militair moest erop plaats nemen en soms werden zijn voeten verzwaard met zandzakken. (foto: Wikimedia)
Onnatuurlijk
Toch heb je niet het gevoel dat je een reis door de tijd maakt wanneer je via de Friese Poort de vesting betreedt. Er zijn teveel verwijzingen naar de huidige tijd. Zo staat het plein voor de kerk vol met auto’s en zie je overal moderne vuilnisbakken.
Afgezien daarvan zie je een duidelijk contrast tussen de oude stenen van de gerestaureerde officiershuizen en een gereconstrueerd (nieuw) gebouw als het ’s Landshuis. De reconstructie is hier zo perfect uitgevoerd, dat het resultaat een gepolijste vesting is die onnatuurlijk aanvoelt.
Het straatbeeld binnen de vestiging van Bourtange (foto: Wikimedia)
Van vesting tot trouwlocatie
Waar Bourtange ooit zijn bestaansrecht ontleende aan oorlogvoering, leeft de vesting nu van het toerisme. In de voormalige officiershuizen zijn (souvenir)winkels en horecagelegenheden gevestigd. Ook kan je overnachten in één van de logementen van de vesting. Het nieuwe kruithuis, waarin ooit 45.000 pond kruit kon worden opgeslagen, doet tegenwoordig dienst als trouwlocatie.
De belangrijkste toeristische trekpleister is echter het grootste re-enactmentevenement van Nederland, de ‘slag om Bourtange’. Hierbij spelen honderden re-enactors zo getrouw mogelijk de strijd tussen de Spaanse en Staatse troepen na. Het evenement vindt jaarlijks plaats.
Panoramafoto van de vesting Bourtagne (foto: Wikimedia)
Verder lezen & kijken
- Meer artikelen over erfgoed of Groningen op GeschiedenisBeleven.nl
- Bekijk voor meer informatie over de vesting en de re-enactment van de slag om Bourtange de website van de vesting Bourtange
- Bekijk een reportage van RTV Noord over de slag om Bourtange
- Lees het boek De vesting Bourtange herbouwd van G.J. Overdiep en H.R.J. Conens, (1993)
- Lees meer over de geschiedenis van Bourtange in Geschiedenis van de vesting Bourtange van N. Heijligenberg en G. Overdiep.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Femke Knoop, eindredactie: Inge den Boer, beeldredactie: Marjolein van der Vlies, foto’s: Wikimedia en Femke Knoop