Kerst is kitsch; de enige verwijzing naar de geboorte van Christus is nog de kerststal bij de boom. Voor de Nederlander uit de Middeleeuwen was het echter een serieus feest dat het beste kon worden verbeeld door een vrome schildering.
Door Bas Vogel
De geboorte van Christus, één van de bekendste gebeurtenissen uit de Bijbel en een belangrijk feest voor Christenen, is gek genoeg slecht gedocumenteerd in het heilige boek. In de West-Europese schilderkunst wordt de geboorte en aanbidding van Christus desondanks op veel verschillende manieren verbeeld.
De iconografie is bij eenieder bekend; het kindje ligt in een kribbe en wordt, onder toeziend oog van een os en ezel, bezocht door de herders en de drie wijzen uit het oosten. Maar wat zie je eigenlijk, waar komt dit vandaan en waartoe is het te herleiden?
De aanbidding
Slechts twee van de vier Evangelisten, Lucas en Matteüs, beschrijven de geboorte van Christus. De evangeliën van Marcus en Johannes gaan aan deze geboorte voorbij en beginnen met hun verhaal wanneer de Messias reeds volwassen is. De beschrijvingen van Christus’ jeugd zijn summier en de evangeliën komen niet geheel overeen.
Lucas (Lucas 2:6-7) vertelt hoe de zuigeling in doeken is gewikkeld en, wegens ruimtegebrek in de herberg, in een voederbak (kribbe) wordt gelegd. Het kind krijgt bezoek van de herders die door een engel zijn gestuurd.
Op De Aanbidding van de Herders (foto) van Hugo van der Goes (1440-1482), een van de belangrijkste Vlaamse Primitieven, is deze gebeurtenis inzichtelijk gemaakt. Vol verwondering rennen de veehoeders de stal binnen waar de kleine Christus ligt.
De ‘Aanbidding van de Herders’ van Hugo van der Goes (1440-1482). Klik op de foto om het hele schilderij te zien, inclusief zijpanelen.
Vrijwel iedere kunstenaar maakte wel een weergave van de christusgeboorte. Hugo van der Goes heeft een overgeleverd oeuvre van 12 schilderingen waarvan vier de geboorte van christus tonen. Dit maakt de populariteit van dit onderwerp duidelijk. Andere Bijbelse voorstellingen waren in de Nederlanden een stuk minder populair.
Opdrachtgevers als de wijzen
In het evangelie van Matteüs komen de herders niet voor. Matteüs (Matteüs 2:1-18) vertelt het verhaal van een oplichtende ster die de wijzen (ook vertaald als koningen of magiërs) naar de kerststal brengt. Het aantal wijzen en hun afkomst blijft onduidelijk, maar de hoeveelheid geschenken, namelijk de wierook, mirre en goud, doet een drietal vermoeden.
Het Monforte Altaarstuk (foto) van Hugo van der Goes laat zien hoe de wijzen de geschenken aanbieden. Een aantal wijzen brengt geschenken aan de pasgeboren Messias.
De wijzen zijn, zoals vaak het geval, portretten van de opdrachtgevers van het werk. Een welvarend persoon identificeert zich immers graag met een Bijbelse wijze. Het grote aantal figuren in een aanbiddingscène vergemakkelijkt het weergeven van deze personen ook.
Het Montforte altaarstuk van Hugo van der Goes, ca.1470. Gemäldegalerie, Berlijn.
Grot in plaats van stal
Nergens in het Nieuwe Testament staat beschreven dat de gebeurtenissen zoals beschreven in Lucas en Matteüs in een stal plaatsvinden; de aanwezigheid van een voederbak veronderstelt dit enkel. In sommige apocriefe geschriften, boeken die niet in de canon van de Bijbel zijn opgenomen, wordt ook gesproken van een grot in plaats van de ons bekende stal.
Dit gebeurt ook in het proto- evangelie van Jakobus, die de geboorte in een grot laat plaatsvinden en een episode met een tweetal vroedvrouwen toevoegt. Deze vroedvrouwen zijn te zien op de Aanbidding (foto) van Robert Campin (1375- 1444). Deze niet-Bijbelse verhalen waren blijkbaar wel bij het volk bekend en populair genoeg om uit te beelden.
De Aanbidding van Robert Campin (1375- 1444) met twee vroedvrouwen.
Os en ezel
Ook de os en ezel worden niet genoemd in het Nieuwe Testament. De aanwezigheid van deze dieren is te herleiden naar een voorspelling uit het Oudtestamentische boek van Jesaja waarin regelmatig wordt verwezen naar de komst van Christus. ‘De os zal de eigenaar kennen, en de ezel de kribbe van de meester’ (Jesaja 1:3). Middeleeuwse theologen zagen in de dieren een allegorie van het Joodse volk die, net als Christus, een last met zich mee moeten dragen.
Het westerse beeld van de geboorte van Christus is ook beïnvloed door een visioen van St. Birgitta van Zweden uit de 14de eeuw. Deze heilige meende een stralende christus te hebben gezien, liggend voor een biddende Maria met licht haar.
De Geboorte van Christus (foto) van Geertgen tot Sint Jans (1460-1490) is duidelijk beïnvloed door dit visioen. Maria bidt tot een stralende Christus. Jozef is, zoals overigens vaak het geval, verbannen naar de achtergrond.
Detail uit ‘De geboorte van Christus’ van Geertgen tot Sint Jans, ca.1490, National Gallery,Londen.
Maria gelegen in een bad
De verbeelding van de geboorte van Christus in de westerse kunst gebeurde niet altijd in de kerststal zoals wij die kennen. De beeldtaal in de kunst is divers en zelden enkel gebaseerd op de Bijbel. Dit is vreemd; de Bijbel wordt toch vaak gezien als literaire bron van het Katholicisme. Daarnaast was iconografie streek- en tijd gebonden. In bijvoorbeeld de Byzantijnse kunst had men een eigen beeldtaal, waarbij de gebeurtenis plaatsvond in een grot en Maria is gelegen in een bad te midden van vroedvrouwen.
In de Italiaanse kunst vond de geboorte ook vaak plaats in een grot; wat de os en ezel hier deden is een raadsel, maar ze zijn wel vaak te zien.
Uiteindelijk, tegen het einde van de 16de eeuw, verdwijnt de iconografie ten gunste van esthetiek, realisme of dramatiek, zoals in onderstaand werk van Georges de La Tour (1593-1652) is te zien.
The newborn Christ – Georges de la Tour, 1645-1648, museum of fine arts, Rennes
Verder lezen en kijken
- Artikel: De geest van het kerstfeest over herkomst van kerst uit de oude cultuur.
- De Kunst van het Kijken. Bijbelverhalen en mythen in de Schilderkunst, door Patrick de Rynck (2008)
- Hall’s Iconografisch Handboek, door James Hall (1979)
- Engelen en Duivels, door Rosa Giorgi (2003)
© GeschiedenisBeleven.nl auteur: Bas Vogel, eindredacteur: Merel Otten, beeldredacteur: Kim Vlietman, foto’s Wikimedia