“Qu’il mange de la brioche!” Laat ze dan cake eten, zou Marie Antoinette hebben gezegd over de hongerende Franse bevolking. Of toch niet? We hebben tegenwoordig een extravagant beeld van deze koningin van Frankrijk. Hoe is dit beeld ontstaan en was zij werkelijk wat zij lijkt?
Door Susanne Wiesner
Marie Antoinette (1755-1793) is een historisch figuur die bij menigeen nog steeds tot de verbeelding spreekt. Zes jaar geleden kwam de film Marie Antoinette uit van regisseuse Sofia Coppola en recent Les adieux à la reine. Deze films bevestigen het beeld dat we al enkele eeuwen hebben van deze koningin.
De films zetten de Franse koningin neer als een oppervlakkige, decadente vrouw. Ze komt over als een vrouw die met geld smeet en er alles aan deed om van het leven een feest te maken. Zo is in de film van Coppola te zien hoe ze haar zoveelste paar schoenen koopt en zelfs een klein boerendorpje laat aanleggen. Het leven in Versailles draaide gezien de films duidelijk om het uiterlijk en niet om de beroeringen buiten het paleis.
Roerige periode
Marie Antoinette was de dochter van keizer Frans I Stefanus van het Heilige Roomse Rijk (1708-1765) en Maria Theresia van Oostenrijk (1717-1780). Ze had een zorgeloze jeugd tot haar uithuwelijking op 14-jarige leeftijd aan de troonopvolger van Frankrijk, Lodewijk XVI (1754-1793). Dit huwelijk was door haar moeder bekokstoofd ter versterking van het bondgenootschap tussen Frankrijk en Oostenrijk.
Het ging Marie Antoinette in Frankrijk niet gemakkelijk af. Ze was koningin gedurende een roerige periode. De Franse Revolutie (1789-1799) brak in 1789 uit en had een grote invloed op het verdere verloop van de Franse geschiedenis en die van de rest van Europa. Zo maakte de monarchie plaats voor een republiek waarin de macht van de adel beperkt was.
Beeld uit de film Marie Antoinette van regisseuse Sofia Coppola.
Marie Antoinette als mikpunt
De adel ontving in het 18e-eeuwse Frankrijk veel kritiek. Marie Antoinette was een van de mikpunten. Het volk beschuldigde de koning en koningin van verkwisting; een beeld dat de recente films onderstrepen. De koningin zou gezegd hebben: “Le peuple n’a pas de pain? Qu’il mange de la brioche!”
Het is onwaarschijnlijk dat ze dit echt heeft gezegd, maar voor de revolutionairen was het een reden om het koningshuis op te heffen.
Arrogante koningin
De negatieve beeldvorming over de koningin ging van mond tot mond en via pamfletten. De toon in de pamfletten veranderde met de jaren. Kort na haar huwelijk aanbad de officiële pers haar nog als een godheid. Ze behandelden haar als een hemels wezen die van bovenaf als gunst voor de mensen uit Frankrijk was gestuurd.
De onofficiële pers ging meer over Marie Antoinette schrijven vanaf het moment dat de officiële pers het niet meer over haar had. Ze bespraken onder andere de vermeende avontuurtjes van de koningin. De negatieve beeldvorming kon bovendien beklijven omdat ze zelden haar paleis uitkwam. Zo kon het volk zich geen correct beeld over haar vormen. Haar afwezigheid versterkte het beeld van een arrogante koningin die niets gaf om het hongerende volk.
Marie Antoinette toont zich samen met haar familie aan een woedende menigte die het paleis in Versailles binnengedrongen is. Haar hand wordt gekust door Markies Lafayette, het hoofd van de Nationale Garde. Hij was verantwoordelijk voor de veiligheid van de koninklijke familie. (foto:Wikimedia)
Spotnaam
Marie Antoinette stond centraal in de schunnige humor aan het hof en illegale pamfletten, die ondanks het verbod van de overheid bleven bestaan. Door de verzonnen incompetentie van de koning zou hun eerste kind, Marie Thérèse (1778-1851), volgens auteurs van een van haar minnaars zijn.
Een van de grootste ‘zondes’ van Marie Antoinette was haar Oostenrijkse achtergrond. Er was na de verliezen van Frankrijk in de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) wantrouwen tegenover Oostenrijk ontstaan. De koningin zou de Fransen door haar afkomst haten. Het leverde haar de spotnaam l’Autrichienne op. Uit onderzoek is gebleken dat haar reputatie door de pamfletten na tien jaar was verwoest. Niets wat ze deed kon dit verbeteren.
Bij voorbaat verdacht
In hoeverre komt die negatieve beeldvorming nou overeen met de werkelijkheid? Er zijn wel wat verzachtende omstandigheden te noemen. Marie Antoinette was door haar jonge leeftijd slecht voorbereid op wat er zou komen, had geen ervaring met staatszaken en was makkelijk beïnvloedbaar door mensen die verstandig leken. Ze kon in het paleis niemand vertrouwen. Dit blijkt onder andere uit de diamanten halssnoer-affaire, waarin ze het slachtoffer van een samenzwering was.
Wat ze ook deed, haar afkomst maakte haar bij voorbaat verdacht. Het Franse volk dacht dat ze veel voor haar familie in Oostenrijk deed. Het tegendeel was waar: haar familie drong aan om hen te helpen met hun oorlog, maar dit weigerde ze. Lodewijk XVI maakte in het begin van hun huwelijk bovendien duidelijk dat hij haar mening over de politiek niet waardeerde.
Marie Antoinette probeerde haar populariteit te verhogen. Zo gaf ze minder uit vanwege de grote schuldenlast van Frankrijk, ging zich conservatiever kleden en poseerde met haar kinderen voor portretten. Een bekend voorbeeld van deze laatste poging is het schilderij van Élisabeth Vigée-Le Brun (1755-1842), waarop ze samen met haar drie kinderen te zien is. Het vierde kind, Sophie Beatrix (1786-1787), lag in de wieg, maar overleed kort hierna en is daarom weggeschilderd. Ondanks deze ingrepen nam haar populariteit niet toe.
Het schilderij van Élisabeth Vigée-Le Brun van Marie-Antoinette en haar kinderen. Het vierde kind, Sophie Beatrix dat overleden was, is weggeschilderd.
Slachtoffer van omstandigheden
Familie was voor Marie Antoinette belangrijk. Ze had een goede relatie met haar familie en haar eigen gezin was belangrijk voor haar. Dit blijkt onder andere uit haar acties na de bestorming van de Bastille op 14 juli 1789. Velen drongen erop aan dat Marie Antoinette zou vluchtten, maar ze weigerde dit. Ze moest en zou bij de koning blijven en hem steunen.
Het niet al te positieve beeld dat wij nu van deze Franse koningin hebben is aan het einde van de 18e eeuw ontstaan. De belangrijkste beeldvorming vond door middel van pamfletten plaats. Het is niet met zekerheid te zeggen of het beeld dat wij nu van haar hebben correct is. Enkele roddels zullen kloppen, maar ze was vooral het slachtoffer van de omstandigheden. Haar leven eindigde op 16 oktober 1793 tragisch onder de guillotine.
Publieke executie van Marie-Antoinette op 16 oktober 1793.
Verder kijken en lezen
- Meer artikelen over de geschiedenis van Frankrijk op GeschiedenisBeleven.nl
- Boek: Marie Antoinette: the journey (2001) van Antonia Fraser
- Bekijk een documentaire over het leven van Marie Antoinette op YouTube
- Decadentie en oppervlakkigheid in Versailles: de Trailer van de film Marie Antoinette van Sofia Coppola (2006).
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Susanne Wiesner, eindredactie: Margriet Pflug, beeldredactie: Nienke Hottinga, foto’s: Wikimedia.