Als je bij een bezoek aan Rome op vliegveld Leonardo in Fiumicino landt, zoek bij landing dan voor een zeshoekig meer. Hier ligt de oude zeehaven van Rome, Portus . Al jaren proberen archeologen de bouwgeschiedenis van dit complex te ontrafelen.
Door Niels Stoffels
Portus is een bijna industrieel complex dat door verschillende keizers uit de grond is gestampt. Dankzij de Romeinse schrijvers hebben we een idee van de geschiedenis van het gebied. Echter ontdekken archeologen nog steeds nieuwe zaken, zoals een paleis en verschillende pakhuizen.
Constructie onder Claudius
Sinds de Romeinse hegemonie in het Mediterrane gebied was er behoefte aan een grote havenvoorziening. In 386 werd om die reden de colonia Ostia gesticht. Recent is ten noordwesten van de stad de precieze locatie van de haven gevonden met behulp van grondboringen. In Ostia moesten goederen echter eerst worden overgezet op kleinere rivierboten en was er veel gevaar van stormen.
Caesar (100 – 44 v. Chr.) had al plannen voor een nieuwe haven, maar het was keizer Claudius (10 v. Chr. – 54 na Chr.) die de knoop doorhakte. Op vier kilometer ten noorden van Ostia werd begonnen met de bouw van het nieuwe havencompex, Portus.
Er werden twee grote pieren aangelegd, om schepen te beschermen tegen stromen. Daartussenin werd een klein vuurtoreneiland aangelegd, door een gigantisch schip op te vullen met aarde en het te laten zinken. Claudius gaf de haven een mooie façade door een colonnade in zee te plaatsen. De typische rustieke pilaren werden ook gebruikt bij de Strada Colonnata: de monumentale ingangspartij.
Uitbreiding onder Trajanus
Dankzij Tacitus (56-117) weten we dat, ondanks het werk van Claudius, Portus nog steeds onveilig was voor schepen. Genoeg reden voor Trajanus (53 – 117 na Chr.) om de haven onder handen te nemen. Hij breidde haar uit met een groot hexagonaal bassin en een tweede kanaal naar de Tiber. Een ander opvallend project is het paleis aan een van de zijdes van het bassin.
Na Claudius en Trajanus bleven grote verbouwingen uit. Tijdens de onrustige jaren onder Septimius Severus (145 – 211 na Chr.) werd er gewerkt aan de verdediging van de haven. De colonnades van Claudius werden dichtgemetseld en ook buiten de haven kwamen sterke muren te liggen. De Romeinse senator Pammachius (stierf ca. 409 na Chr.) liet er een hospice bouwen, speciaal voor de christenen die Portus bezochten tijdens hun pelgrimage naar Rome. Daarnaast zijn de resten van een kleine basiliek gevonden. Tijdens de Middeleeuwen werd het gebied verlaten vanwege de malaria.
De resten van de basiliek van Portus (Foto: Niels Stoffels)
Portus als archeologisch park
In 1796 werd het terrein door de kerk verkocht aan de huidige eigenaar, de familie Torlonia. Zij begonnen met een grootschalig drainageproject in de omgeving, zonder oog voor de antieke resten. Gelukkig werd een deel van Portus in de jaren ‘80 als archeologisch park aangemerkt.
Tegenwoordig is een deel van de site dus een park, dat beperkt open is. De kustlijn is twee kilometer opgeschoven waardoor de haxagonale haven nu een meer is vol vogels. Het moerassige karakter is verdwenen, hoewel het aantal muskieten niet minder lijkt te zijn. In deze kleine oase wordt sinds 1998 gewerkt aan het project Portus in the Roman Mediterranean.
Opgraving van het keizerlijk paleis
Het onderzoek van de University of Southampton concentreert zich op het paleis naast de haven. Dankzij de baksteenstempels weten we dat het paleis onder keizer Trajanus is gebouwd. Het paleis was versierd met marmer en mozaïeken en bood uitzicht op beide havens. Ook had het een eigen badgebouw en een ondergronds gangenstelsel. Deze rijkdom geeft aan dat er een belangrijk persoon woonde, mogelijk de keizer zelf.
Onder de opvolgers van Trajanus is het complex meerdere keren verbouwd. Er is een grote wateropslag aangelegd en vermoedelijk ook een klein amfitheater. Een laatste voorbeeld van de rijkdom is de muur van het mooie, zwartglanzende en bijna onbewerkbare basalt.
De Basaltmuur (Foto: Niels Stoffels)
Opgraving van de pakhuizen
De opgravingen aan de magazijnen staan onder leiding van de École Française de Rome. In september stonden twee weken voor de campagne gepland. Met een kleine groep die bestond uit Fransen, Italianen en Nederlanders werd er gegraven bij de Claudische pakhuizen. Het doel: de bouwgeschiedenis ervan reconstrueren.
Hiervoor zijn verschillende methodes. Als eerste kan gekeken worden naar de bouwmethode. Muren uit de Claudische periode zijn bijvoorbeeld zeer fijn gemetseld zonder zichtbare mortel, terwijl Severische muren veel grover zijn. Typisch voor de Severische bouw is ook het gebruik van gemetselde bogen in de muren. Hierdoor werd het gewicht van de muur naar verstevigde punten in het fundament geleid. Naast het metselwerk zijn er natuurlijk ook de baksteenstempels en het aardewerk die gebruikt kunnen worden voor datering. Het op te graven pakhuis stond aan de Darsena, een dokhaven aangelegd onder Claudius. De bovengrondse structuren waren uit de Severische periode, begin 3e eeuw na Chr. Onderzocht moest worden of de fundamenten uit ook uit deze periode afkomstig waren. Het idee was namelijk dat onder Claudius alvast fundamenten waren aangelegd voor eventuele uitbreiding van de haven.
Nieuwe ontdekkingen
Twee weken is kort en al vrij snel diende zich het eerste probleem aan: tussen de resten van de magazijnen lag een Middeleeuws grafveld. Er was geen tijd om de skeletten zorgvuldig op te graven en dus werd het werk beperkt tot een hoek van de kamer. Gelukkig was daar nooit iemand begraven en werden al snel de eerste Romeinse fundamenten blootgelegd.
De fundamenten waren van een speciaal type genaamd suspensura en creëerde een ideaal klimaat voor graanopslag. De vloer rustte namelijk op torentjes met daartussen stilstaande lucht, waarmee de temperatuur en luchtvochtigheid stabiel werd gehouden. Daarnaast werden de extra dikke muren en de vloer bepleisterd met opus signinum, een mix van cement en stukjes aardewerk die isolerend werkt.
Duidelijk was dat de fundamenten apart van de muur waren gebouwd. Toch hadden ze niet het strakke Claudiaanse metselwerk. Daar kwam bij dat ze niet volgens de vaste Romeinse verhoudingen waren aangelegd. Is dit complex dan niet gebouwd onder Claudius, zoals altijd gedacht? Is het misschien een aanbouw of een reparatie? In ieder geval is er iets meer bekend over de geschiedenis deze pakhuizen. En blijkt de bouwgeschiedenis van Portus niet zo simpel is als gedacht. Voor meer antwoorden is het wachten op de zomer, wanneer het project weer verder gaat.
De fundamenten van het type suspensura (Foto: Wikimedia)
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over archeologie of Rome op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees ook het artikel: Nederlandse archeologen in Rome: de Porticus Aemilia
- Informatie over Portus en de opgravingen.
- Korte film over opgravingen.
- Informatie over een bezoek aan de Portus (in Italisaans en Engels).
- Bezoek de Museo di Porto San Paolo over havens Rome.
- Een reconstructiefilmpje van de oude haven door de universiteit van Southampton. Video 2
- Video over het archeologische project aan de portus:
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Niels Stoffels, eindredacteur: Jim Pedd, beeldredactie: Nina Brands, foto’s: Niels Stoffels en Wikimedia