In het zuidoosten van Berlijn ligt de wijk Oberschöneweide. Rond 1900 was dit één van de modernste industriegebieden van Europa. Na de Duitse hereniging in 1990 raakte de wijk in verval. De laatste tien jaar leeft Oberschöneweide echter weer op. Wat maakt dit gebied zo bijzonder?
Door Jeannette van Zeist
Rond 1900 was Berlijn het grootste en modernste industriecentrum van Europa. Hele wijken werden uit de grond gestampt door grote ondernemingen die daar enorme fabriekshallen en talrijke huizen voor de arbeiders bouwden. Aanjager van deze industrialisatie was de toen nieuwe en bijzonder innovatieve elektrotechnische industrie. De bijnaam van Berlijn was dan ook ‘Elektropolis’.
Heteluchtdouche
Een van de grootste ondernemingen in deze branche was AEG, de Allgemeine Elektricitäts-Gesellschaft. De oprichter, Emil Rathenau (1838-1915), was in 1884 begonnen met de productie van gloeilampen. In de eerste AEG-fabriek in de Schlegelstrasse (Berlijn-Mitte) werkten een paar honderd mensen. In de jaren die volgden werd elektriciteit op steeds meer terreinen ingezet: er kwam elektrische straatverlichting, de tram ging op stroom rijden en particuliere huishoudens werden op het elektriciteitsnet aangesloten. AEG groeide mee en ging behalve huishoudelijke apparaten zoals de haarföhn, toen nog onbeholpen ‘Heissluftdusche’ (heteluchtdouche) genoemd, ook elektromotoren, transformatoren, hoogspanningsapparatuur, generatoren en roltrappen maken.
AEG wilde met zijn producten en gebouwen uitstralen dat het iets bijzonders was. Het bedrijf deed heel bewust aan marketing. Hiertoe trok de firma in 1907 de architect, vormgever en graficus Peter Behrens (1868-1940) aan als artistiek adviseur. Met hem kreeg AEG als eerste concern een ‘corporate identity’ en een eigen ‘corporate design’. Na ruim honderd jaar nog steeds herkenbaar in het welbekende AEG-logo.
Industriestad Oberschöneweide
Al snel was de eerste fabriek te klein geworden voor de groeiende productie en ambitie van AEG. Het bedrijf besloot nieuwe terreinen te kopen waar fabriekshallen en woonblokken verrezen: eerst in de wijk Wedding, daarna buiten de stad in het dorp Oberschöneweide aan de Spree. Hier verrees in korte tijd, tussen 1895 en 1910, een echte AEG-industriestad met fabrieken, huizen, kerken, scholen en sport- en recreatieterreinen. Het inwonertal groeide in 15 jaar tijd van zo’n 600 naar ruim 20.000.
Op het kruispunt van de Edisonstrasse en de Wilhelminenhofstrasse staat nog altijd een indrukwekkend gebouw uit deze AEG-industriestad, opgetrokken uit geel baksteen, met het welbekende rode AEG-logo op de gevel: de vroegere transformatorhal. Het oudste gedeelte, dat parallel loopt met de Wilhelminenhofstrasse, is gebouwd door Paul Tropp. Haaks daarop heeft Ernst Ziesel (1880-1946) in 1929 de reusachtige hal voor groottransformatoren gebouwd. Dit is nog steeds de hoogste industriehal van Berlijn, die vooral indruk maakt door de enorme stalen raamconstructie aan de kant van de binnenplaats.
De vroegere transformatorhal van AEG op het kruispunt van de Edisonstrasse en de Wilhelminenhofstrasse. Het AEG-logo is nog goed te zien. (foto: Jeannette van Zeist)
Industriemonumenten
Verderop in de Wilhelminenhofstrasse komen we nog zo’n industriemonument tegen: de gebouwen van de Kabelwerke Oberspree (KWO). AEG wilde niet van leveranciers afhankelijk zijn en dus nam het ook de kabelproductie in eigen hand. Hiermee beschikte het bedrijf over de modernste fabriek van Duitsland die volledig was uitgerust met elektromotoren. De stroom hiervoor werd uiteraard door de nabijgelegen eigen elektriciteitscentrale geleverd. De KWO was met zo’n 20.000 werknemers de grootste kabelfabriek van Europa.
Meerdere AEG-architecten werkten aan het ontwerp mee, zoals Paul Tropp, Johannes Kraaz en Peter Behrens. De eerste gebouwen van de KWO dateren van 1897-1900 en in de jaren erna werd dit bedrijfsonderdeel verder uitgebreid. Door deze gestage uitbreiding toont het gebouwencomplex duidelijk de ontwikkeling van de industriearchitectuur vanaf het einde van de 19e eeuw tot in de jaren 30 van de 20e eeuw. Tegenwoordig zien kenners het KWO-complex als een uniek monument van de Duitse industriële geschiedenis: het is een getuigenis van de Duitse prestaties op elektrotechnisch gebied en is ook nog eens nagenoeg aaneengesloten behouden gebleven.
Ruïneromantiek
Na de totale verwoesting van Berlijn in 1945 verlegde AEG zijn productie en hoofdkantoor naar West-Duitsland. De fabrieken in Oberschöneweide, gelegen aan de oostzijde, werden daardoor in de jaren 50 eigendom van de DDR. Met 26.000 arbeiders was dit het grootste industriegebied in de DDR. Na de Duitse hereniging brak voor deze wijk een moeilijke tijd aan. De oude DDR-bedrijven veranderden in BV’s of gingen in de harde concurrentiestrijd ten onder. Leegloop en leegstand waren het gevolg. De wijk verloederde.
Toch ging er ook een zekere aantrekkingskracht uit van de oude fabriekshallen, die nieuwe bewoners aantrok. Kunstenaars vonden de omgeving en de architectuur enorm inspirerend. Startende ondernemers en jongeren streken neer in het gebied.
Samen met de oude bewoners sprongen zij op de bres voor hun ‘Kiez’ (buurtje). In de afgelopen tien jaar hebben betrokken bewoners, bedrijven en overheidsinstanties er stevig aan getrokken om van Oberschöneweide weer een levensvatbare wijk te maken.
Hightechwijk
In 2006 opende zelfs de Hochschule für Technik und Wirtschaft (HTW) hier haar deuren. De oude, deels gerenoveerde, deels nieuw opgetrokken gebouwen van de voormalige kabelfabriek KWO werden omgebouwd tot Campus Wilhelminenhof. Een verandering van kabelfabriek tot denkfabriek. Naast het opleiden van techniek- en economiestudenten heeft de HTW vooral een stimulerende functie voor de wijk. De jonge praktijkgerichte vakkrachten moeten ondernemingen aantrekken of zelf bedrijven starten. In de geest van de industriële traditie van Oberschöneweide het liefst elektrotechnische of duurzame bedrijven.
Langzamerhand ontstaat er een nieuw elan. Het industriële verleden is geen ballast maar cultureel erfgoed waar men trots op kan zijn en waar geld mee te verdienen valt. Studenten en docenten van de Hogeschool, innovatieve ondernemers en avontuurlijke kunstenaars vullen de oude fabriekshallen met nieuw leven. Hiermee is de cirkel weer rond: van industriestad tot hightechwijk.
De voormalige kabelfabriek KWO van AEG is omgebouwd tot de campus van de Hochschule für Technik und Wirtschaft in Oberschöneweide.
Verder kijken en lezen
- Meer artikelen over de geschiedenis van Duitsland en Berlijn op GeschiedenisBeleven.nl
- Een prettig leesbaar en inspirerend boek over de Berlijnse industrie in vervlogen tijden is K. Roeckner, Berliner Industriekultur: Geschichtstouren für Entdecker, Berlijn (2009).
- De website Industriesalon Schöneweide brengt de industriegeschiedenis van de wijk Schöneweide onder de aandacht van een breed publiek.
- Hidde van der Wal schreef voor Duitslandweb Het AEG-complex: Herinneringen aan Berlijn als industriële grootmacht.
- Bekijk het interview met Wolfgang Boerger, die van 1973 tot 1996 als ingenieur in het Transformatorenwerk (TRO) Oberschöneweide heeft gewerkt.
- Er bestaan verschillen goede historische rondleidingen door Oberschöneweide.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Jeannette van Zeist, eindredactie: Richard Calis, beeldredactie: Richard Calis, foto’s: Flickr, Jeannette van Zeist en Wikimedia