Paaseiland fascineert al sinds de ontdekking in 1722. Doordat het één van de meest geïsoleerd liggende eilanden ter wereld is, het dichtstbijzijnde eiland ligt op 2075 kilometer afstand, door de vraag hoe de bewoners er terechtkwamen en natuurlijk door de moai, de gigantische beelden die er staan.
Door Gudrun Kummerer
Paaseiland dankt zijn naam aan de Nederlander Jacob Roggeveen (1659-1729). Hij ontdekte het eiland op paaszondag 5 april 1722 terwijl hij op zoek was naar wat we tegenwoordig Australië noemen.
Om – letterlijk – uit het vaarwater van de Verenigde Oost-Indische Compagnie te blijven, voer hij via Zuid-Amerika. Zo bereikte hij Paaseiland. Na Roggeveen zou het eiland vaker Europees bezoek krijgen. Spanjaarden (1770), Engelsen (James Cook in 1774) en Fransen (1786) deden het eiland na Roggeveen aan.
Al deze bezoekers deden verslag van hun bezoek aan Paaseiland. En natuurlijk schreven ze allemaal over de moai, de grote beelden die aan zee staan. De bezoekers raakten geboeid door het enorme formaat van de beelden en door de omzichtige wijze waarop de eilandbewoners ermee omgingen. Dat maakte nieuwsgierig naar hun betekenis. Ook na de 18e eeuw zou die fascinatie aanhouden.
Op een vlot naar Paaseiland
De Noorse avonturier en antropoloog Thor Heyerdahl (1914-2002) raakte bijvoorbeeld in de 20e eeuw gefascineerd door Paaseiland. Heyerdahl was geboeid door de oorsprong van de bewoners van de Polynesische eilanden. Paaseiland was één van de eilanden waar zijn interesse naar uitging.
Heyerdahl dacht dat de Polynesische eilandbewoners afkomstig waren uit Zuid-Amerika. Hij vond de beeldencultuur van de eilanden namelijk lijken op die van de Zuid-Amerikaanse kustgebieden.
Om te bewijzen dat het mogelijk was om de Polynesische eilanden vanuit Zuid-Amerika te bereiken, vertrok hij zelf met een vlot van lokaal natuurmateriaal vanuit Peru naar de Polynesische Tuamotu-eilanden. Hij doopte zijn vlot Kon-Tiki, genoemd naar de Inca-zonnegod.
Een foto van een van de moai op Paaseiland uit 1880. Rechts: De antropoloog Bill Mulloy doet onderzoek op Paaseiland tijdens de archeologische expeditie van 1955. (foto’s: Wikimedia)
Buitenaardse intelligentie
Vermoedde Heyerdahl de oorsprong van de beelden nog in het aardse, de Zwitser Erich von Däniken dacht eerder aan het werk van buitenaardse intelligentie. Hij stelde dat de kennis en kunde voor het bouwen en plaatsen van de gigantische beelden onmogelijk van menselijke culturen kon komen, want het zou hen aan mankracht ontbroken hebben.
Bovendien zag hij gelijkenissen met beelden op Tiahuanacu, 5000 kilometer verderop in Bolivia. Hij dacht niet dat de culturen elkaar over die afstanden geïnspireerd konden hebben. Dat moest wel het werk van buitenaardse intelligentie zijn. Alhoewel de speculaties van Von Däniken sinds de verschijning ervan aan populariteit hebben ingeboet, lezen ze nog steeds als een avonturenboek.
82 ton zwaar
Het is niet vreemd dat er zulke diverse verklaringen voor de beeldencultuur op Paaseiland zijn gegeven. Heyerdahl en Von Däniken blonken uit in hun onconventionele uitleg. Maar zij zijn slechts twee van vele andere onderzoekers die zich aan de bestudering van de beeldencultuur waagden.
Het blijft dan ook haast onvoorstelbaar hoe een – vanuit modern perspectief – primitief volk zulke aantallen, er zijn 887 beelden gevonden, van deze gigantische sculpturen kon vervaardigen en oprichten.
Het grootste beeld is 10 meter en 82 ton zwaar, exclusief het hoofddeksel van 12 ton.
Uit onderzoek is inmiddels gebleken dat de beelden horizontaal over boomstammen getransporteerd werden. Het oprichten gebeurde ook met boomstammen. En daarmee komen we op een ander aspect van Paaseiland waar nog steeds over wordt gediscussieerd: de ondergang van de beeldencultuur en de daarbij horende beschaving.
De moai hebben specifieke kenmerken zoals opvallend langgerekte oorlellen, vooruitstekende lippen, een grote neus en een flinke onderkaak. De ogen waren oorspronkelijk ingelegd met wit koraal. Sommige beelden droegen een hoofddeksel; een pukao. Deze pukao stonden echter los op de beelden, waardoor er veel verloren gingen.
Kannibalisme
Er zijn wetenschappers die de ondergang van de beschaving op Paaseiland wijten aan interne oorlogen. Die zouden tot vernietiging van elkaars cultuuruitingen (zoals beelden) en tot kannibalisme geleid hebben. Er zijn ook wetenschappers die de Europeanen die het eiland bezochten de oorzaak vinden. Nieuwe ziektes die zij meenamen naar Paaseiland, geweld jegens eilanders en export van eilanders voor slavernij heeft tot fatale beschavingsdegradatie geleid volgens deze groep.
En er is de zogenaamde collapse-theorie die de ondergang van de Paaseilandbeschaving beschouwt als een ecologische catastrofe.
De collapse-theorie kwam op toen in de jaren zeventig van de vorige eeuw alom bezorgdheid ontstond over milieuvervuiling en over slinkende energie- en grondstoffenvoorraden. In combinatie met aanhoudende bevolkingsgroei zouden die leiden tot overschrijding van de draagkracht van de natuur.
De gevolgen zouden hongersnood en hongerdood zijn. Vaak stellen aanhangers van deze theorie dat de ecologische catastrofes van culturen die daaraan ten onder zijn gegaan ook voor onze huidige maatschappij op de loer liggen.
Tukuturi bij de vulkanische krater Rano Raraku zit als enige maoi in een geknielde houding. Dit beeld is als een van de weinige maoi gemaakt van rode scoria. (foto: Wikimedia)
Kaalslag
Ook de wetenschapper Jared Diamond ziet de ondergang van culturen zoals die op Paaseiland als ecologische waarschuwing aan de moderne Westerse wereld. Diamond beschrijft in zijn boek Ondergang hoe uitputting van hulpbronnen, vervuiling en bevolkingsgroei tot de ondergang hebben geleid van diverse beschavingen. Zo ook bij die van Paaseiland.
Door ontbossing van hun eiland omwille van transport en oprichting van beelden veroorzaakten de Paaslanders volgens hem kaalslag. Die kaalslag viel samen met overbejaging om de honger van de werkers te stillen. En met een rattenplaag die vogels en resterende bomen uitroeide.
De optelsom leidde tot erosie, honger en wanhoop. Omdat het eilandvolk niet kon emigreren door de geïsoleerde ligging was er geen ontsnappen aan.
Een open einde
Een dramatisch eindplaatje voor zo’n romantisch beginplaatje. De vraag is in hoeverre zowel de dramatisering als die romantisering genuanceerd moeten worden. Feit is dat Paaseiland meer is dan alleen zijn beeldencultuur. Maar de beelden die ons aanstaren vanaf dat kleine stukje aarde zorgen voor veel aandacht. En dat leidt nog steeds tot nieuwe ontdekkingen. Of althans, tot nieuwe nuanceringen.
Deze vijftien staande moai bij Ahu Tongariki kijken naar het binnenland. Ze werden gerestaureerd in de jaren negentig door een Japans onderzoeksteam, nadat een cycloon de beelden omver had geworpen in de jaren 1960. (foto: Wikimedia)
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over erfgoed op GeschiedenisBeleven.nl
- Bekijk ook een kort filmpje over Paaseiland.
- Bekijk een kaart van Paaseiland die aangeeft waar alle moai staan
- Een boek over Paaseiland dat zeker het lezen waard is: Beelden van Paaseiland, Jan J Boersema, uitgeverij Atlas, april 2011
- De Kon-Tiki expeditie van Thor Heyerdahl is verfilmd. Bekijk de trailer van de film Kon Tiki
- Bekijk de documentaire uit 2952 over de Kontiki-expeditie:
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur; Gudrun Kummerer, eindredactie: Margriet Pflug