De Koninklijke Bibliotheek beheert de Knuttel-collectie, een bonte verzameling vroegmoderne preken, commentaren en gedichten van bekende, onbekende en anonieme auteurs. De pamfletten bestrijken een periode van bijna 400 jaar. Ze zijn nu gedigitaliseerd en voor het eerst sinds lange tijd weer te lezen.
Door Richard Velthuizen
Het nieuws verspreidt zich als een lopend vuurtje, zo luidt het gezegde. Meer dan ooit is hier geen speld tussen te krijgen. Internet en sociale media verspreiden het nieuws razendsnel en wereldwijd. De moderne media geven de nieuwsconsument bovendien ook een eigen spreekgestoelte. Op allerlei fora vormen en delen mensen hun mening, en zodra een topic trending is op Twitter slaat de rook uit de servers. Het nieuws wordt niet alleen gelezen, het is ook onderwerp van debat.
In het vroegmoderne Europa verspreidde het nieuws zich minder snel. In de Republiek verscheen in 1618 voor het eerst een periodieke krant met Europees nieuws, de Courante uyt Italien ende Duytschlandt.
De krant ging als ‘nieuw medium’ de concurrentie aan met het vertrouwde pamflet. Dat medium had het nieuws gebracht sinds de uitvinding van de drukpers door de Duitse Johannes Gutenberg in 1440.
Een boekdrukker in de weer met een schroefdrukpers (foto: Wikimedia)
Broodschrijvers en dominees
Tot ver na de opkomst van de krant als nieuwsbron, bleef het pamflet bestaan als één van de belangrijkste informatiebronnen. Want waar de kranten destijds uitsluitend nieuws brachten, bood het pamflet de mogelijkheid aan een keur van broodschrijvers, dichters, dominees en politici om hun mening over de actualiteiten te ventileren. De publieke opinie was daarmee toegankelijk voor iedereen die het kon betalen om een pamflet te laten drukken.
Dat was relatief goedkoop, want het papier was gemaakt van oud textiel. De kaften waren van blauw karton en niet van duur leer. Die lage productiekosten maakten dat de pamfletten ook tegen een lage prijs van de hand gingen.
Een groot bereik dus voor deze ‘blaue boekxens’, ook onder hen die zich geen eigen bibliotheek konden veroorloven. Zeker in de Republiek, waar een hoog percentage van de bevolking kon lezen en schrijven, oefenden de pamfletten daarom een grote invloed uit op de manier waarop mensen het nieuws beleefden en interpreteerden.
Oude lompen
De goedkope productiemethoden hadden onbedoeld een groot voordeel voor latere historici. Papier van oude lompen vergaat namelijk veel minder snel dan papier van houtpulp. Er zijn dan ook vele pamfletten bewaard gebleven en ondergebracht in verschillende collecties. Hiervan is de collectie gecatalogiseerd door Willem Pieter Cornelis Knuttel (1854-1921) met 34.000 exemplaren verreweg de grootste. De Koninklijke Bibliotheek (KB) in Den Haag beheert deze collectie, die daarnaast ook in verschillende bibliotheken toegankelijk is in de vorm van microfiches. Allemaal dankzij de inspanningen van Knuttel.
Hij begon in 1879 in opdracht van de KB aan de catalogisering van diverse pamflettencollecties. De grootste van circa 20.000 exemplaren bestond uit een legaat van stadhouder Willem V. Het kostte hem veertig jaar om zijn levenswerk te voltooien. Ondertussen werden er meerdere kleinere collecties toegevoegd, wat uiteindelijk resulteerde in het huidige aantal.
Geen kleine klus, die een grote historische kennis vereiste, want de pamfletten bestrijken het tijdvak van 1486 tot 1853. Knuttel groepeerde de pamfletten op onderwerp en voorzag ieder pamflet van een korte omschrijving en een catalogusnummer. Deze ijver helpt tot op de dag van vandaag iedereen op weg die eens wil grasduinen in de pamflettencollectie.
Drie willekeurige pamfletten uit de collectie Knuttel van de Koninklijke Bibliotheek.
Betekenis van een komeet
Van de pamfletten in de collectie is slechts een klein deel te betitelen als ‘nieuws’. De meeste pamfletten gaan óver het nieuws. Of het nu over theologische kwesties ging of over uitgevochten oorlogen, over een recente terechtstelling of over de onheilspellende betekenis van een komeet die aan de hemel te zien was, het gehele openbare leven werd grondig bediscussieerd. Net als nu op de internetfora, hadden de pamfletten een lage drempel voor een levendig publiek debat.
Het ging er lang niet altijd hoffelijk aan toe. Er zijn over alle belangrijke gebeurtenissen wel schimpdichten, spotprenten en vileine allegorieën te vinden. Sommige gebeurtenissen konden dan ook een ware pamflettenoorlog uitlokken.
Vanzelfsprekend is er niet van ieder gepubliceerd pamflet een exemplaar bewaard gebleven, maar de toename van het aantal publicaties na het nieuws over bijvoorbeeld de Bestandstwisten van 1618-1620 of het Rampjaar 1672 maakten van deze gebeurtenissen een heus trending topic. Alle openbare aangelegenheden werden langs de meetlat van de publieke opinie gelegd. De drukpers kon carrières, vorsten, instellingen maken en breken.
Een kijkje in de werkplaats van een boekdrukker in de 17e eeuw (foto: Wikimedia)
Smeuïge schandalen
De Knuttel-collectie biedt dus veel verschillende invalshoeken op de geschiedenis van de Republiek. Daarnaast blijkt uit de collectie dat ook in de vroegmoderne tijd het nieuws niet aan grenzen gebonden was. Ook toen was het blikveld van de nieuwsconsument mondiaal. De smeuïge schandalen aan de Europese hoven, de avonturen van VOC-officieren op zee, de belevenissen van de pioniers in de Nieuwe Wereld, het kwam allemaal aan bod.
Het aardige van de pamflettencollectie is dat je niet alleen het nieuws van toen ziet door de ogen van de notabelen en de geleerden. Je ziet het nieuws ook door de ogen van bijvoorbeeld de jeneverstoker die zijn graanprijs ziet stijgen door handelsembargo’s, of door die van de berooide Quaker die zijn toevlucht zocht in Amsterdam uit angst voor vervolging in Engeland.
De Knuttel-collectie toont de beleving van geschiedenis op het moment dat het nog een actualiteit was. De ongezouten mening van de gewone burger over de grote gebeurtenissen in de wereld. Interessant en waardevol, maar vooral ook erg leuk om eens door te kijken.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over de vroegmoderne tijd op GeschiedenisBeleven.nl
- De pamfletten uit de Knuttel-collectie zijn online te bekijken via de portals van zowel de Koninklijke Bibliotheek als van uitgeverij Brill in Leiden. Je moet wel een lidmaatschapspas hebben van de KB.
- Zonder lidmaatschap van de KB kun je wel op de site van de universiteit van Michigan een greep uit de Knuttel-collectie bekijken.
- Pamphlets, Printing, and Political Culture in the Early Dutch Republic (Dordrecht, 1987) door Graig Harline.
- Pamfletten en publieke opinie. Massamedia in de zeventiende eeuw (Amsterdam, 2011) door Roel Harms.
- Wat wonders, wat nieuws! De zeventiende eeuw in pamfletten (Amsterdam, 2002) door Marijke Meijer Drees en Els Stronks.
- Dien langen Duyvel van Nieukoop; twee pamfletten uit 1651 over baljuw Jan van Sevenhoven (Noorden 1998) door P.J. Verkruijsse (red.).
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Richard Velthuizen, eindredactie: Margriet Pflug, beeldredactie:Kim Vlietman, foto’s: Wikimedia en Koninklijke Bibliotheek, Den Haag