Een ruimtereis naar de maan, buitenaardse volkeren en intergalactische oorlogen: thema’s die zo weg kunnen lopen uit een moderne sciencefictionfilm. Toch zijn het onderwerpen uit een antiek werk geschreven in de 2de eeuw n. Chr. door de Griekse schrijver Lucianus. Wat waren de intenties achter dit ‘eerste’ sciencefictionwerk uit de literaire geschiedenis?
Door Frank Beijaard
Lucianus van Samosata werd geboren rond 125 n. Chr. en groeide op in de Romeinse provincie Syria. In eerste instantie waagde hij een poging tot beeldhouwen. Maar nadat hij naar eigen zeggen een marmeren tafel van zijn leermeester had vernield, besloot Lucianus uiteindelijk zijn heil te zoeken in de redenaarskunst.
Zoals zoveel sofisten in die tijd deden, reisde Lucianus door het Romeinse rijk en verdiende hij zijn geld met het schrijven van speeches. Rond zijn veertigste besloot Lucianus het echter over een andere boeg te gooien. Hij ging zich richten op een nieuwe literaire vorm, de satire. Zijn meest opmerkelijke werk is de Waargebeurde Geschiedenis.
Een reis naar de maan
In de Waargebeurde Geschiedenis vertelt Lucianus hoe hij samen met een groep avonturiers voorbij de Zuilen van Hercules, de huidige Straat van Gibraltar, westwaarts vaart op zoek naar het zogenaamde Tegencontinent. Tijdens de zoektocht wordt het gezelschap overvallen door een enorme orkaan. Zeven dagen lang zitten Lucianus en zijn avonturiers vast in de storm en stranden uiteindelijk op de maan.
Het avontuur van Lucianus in de ruimte brengt hem vervolgens in contact met de koning van de maan, Endymion genaamd, en diens volk, de Selenieten. De naam van de koning was een knipoog van Lucianus naar een bestaande Griekse mythe over Endymion die bemind werd door de maangodin Selene. De koning van de maan vertelt de schrijver dat zijn volk een ruimteoorlog voert tegen Phaëton, de koning van de zon. De oorzaak van de oorlog zou een conflict zijn om de kolonisatie van de planeet Venus.
Sarcofaag uit de 3e eeuw n. Chr. met in het midden Selene die de rechts slapende Endymion aanschouwt.
Vliegende miervogels
Endymion overtuigt Lucianus en diens gezelschap ervan om samen ten strijde te trekken tegen de bewoners van de zon. Lucianus komt er echter achter dat de omvang van het conflict groter blijkt te zijn dan hij eerder dacht. Het leger van de zon blijkt namelijk hulptroepen te hebben van andere sterrenbeelden. Het wordt hierdoor meteen duidelijk dat het leger van de maan geen partij is voor die van de zon.
Lucianus doet uitgebreid en met veel fantasie verslag van de ruimteoorlog die volgt. Zo beschrijft hij in detail de verschillende fantasiewezens die deelnemen aan de gevechten: van hippomyrmices (vliegende miervogels) tot lachonopteri (vogels met slabladen als vleugels).
Uiteindelijk laat Phaëton het zonlicht blokkeren, waardoor de maan in totale duisternis valt en de Selenieten zich gedwongen voelen zich over te geven. Een compromis wordt gesloten en beide ruimtevolkeren gaan samen Venus koloniseren. Lucianus en zijn gezelschap mogen veilig terugkeren naar de Aarde.
Maar eenmaal teruggekeerd op Aarde is Lucianus’ avontuur nog niet afgelopen. Opgegeten door een reusachtige walvis, belandt de auteur vervolgens op het Eiland der Gelukzaligen, het hiernamaals waar vele klassieke helden verblijven. Hier ontmoet hij verschillende veteranen van de Trojaanse oorlog.
Na een uitstapje in de onderwereld lukt het Lucianus en zijn avonturiers eindelijk hun weg te vinden naar het Tegencontinent. Hier eindigt het verhaal, maar Lucianus belooft dat hij een vervolg zal schrijven waarin hij zijn avonturen op dit nieuwe continent zal vertellen.
Simpel vermaak?
Er bestaat geen twijfel dat Lucianus’ avontuur één van de meest fantasierijke verhalen is uit de oudheid. Vooral de beschreven ruimteoorlog tussen twee buitenaardse volkeren wordt door velen beschouwd als het eerste sciencefictionverhaal in de literaire geschiedenis. Maar wat was de intentie van Lucianus met dit verhaal? Simpel vermaak of zat er een diepere boodschap achter?
Allereerst komt de Waargebeurde Geschiedenis over als een typisch product van de Tweede sofistiek. Als een echte sofist lijkt Lucianus nadruk te leggen op het belang van Griekse wetenschap in een wereld die gedomineerd werd door Romeinse politiek. Elk spoor van Romeinse mythes ontbreekt in het verhaal. De reis vanuit de oude wereld naar het nieuwe continent kan bovendien gelezen worden als een afwijzing van de Romeinse cultuur. De hoofdpersonen keren het Romeinse rijk letterlijk de rug toe.
Waarheid en leugens
Hoewel Lucianus’ fantasierijke avontuur enkel Griekse verhalen bevat, is het verhaal zeker geen lofzang op de Griekse cultuur. Integendeel. Griekse dichters, geschiedschrijvers en filosofen, Lucianus neemt ze allemaal op de hak. In zijn introductie beschuldigt Lucianus hen van misleiding en bedrog: verhalen die in het echt slechts fabeltjes zijn, verkochten zij als waargebeurde feiten.
Lucianus erkent dat ook hijzelf in eerdere werken leugens heeft gepresenteerd als de waarheid. Hij stelt echter dat in zijn Waargebeurde Geschiedenis één ding absoluut waar is: namelijk dat hij een leugenaar is. Deze stelling is een knipoog naar een bekende opmerking van Socrates (ca. 470-399 v. Chr.). De beroemde filosoof stelde namelijk dat hij één ding zeker weet: hij weet niks. De grootste leugen die Lucianus vertelt, is dat hij zijn lezers aan het einde van het verhaal belooft om een vervolg te schrijven.
Wees kritisch!
Het merkwaardige sciencefictionavontuur van Lucianus moet dus uiteindelijk gezien worden als een sterk staaltje satire. Het verhaal lijkt in eerste instantie het belang van Griekse cultuur te benadrukken, maar in werkelijkheid gebruikt Lucianus het verhaal om de Griekse dichtkunst, geschiedschrijving en filosofie te bekritiseren.
De Waargebeurde Geschiedenis is zo een parodie op de talrijke Griekse mythologische avonturen. Door zijn avontuur sterk te overdrijven, probeert Lucianus de lezers bewust te maken ook kritisch te zijn op verhalen die geloofwaardiger overkomen. Zelfs grote Griekse auteurs als Herodotus (ca. 485-420 v. Chr.) bedriegen hun lezers en worden door Lucianus voor straf in de onderwereld geplaatst. Het eerste sciencefictionwerk uit de literaire geschiedenis is dus geen simpel vermaak. Het is een werk waar op kritische wijze de relatie tussen waarheden en leugens wordt behandeld.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over de oudheid op GeschiedenisBeleven.nl
- Ook in de 17e eeuw was sciencefiction populair. Lees het artikel 17e-eeuwse scifi: maanreizen en zonexcursies op deze website.
- Luister naar één van de fantastische reizen van Lucianus:
allowfullscreen=”allowfullscreen”>
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Frank Beijaard, eindredactie: Richard Calis, beeldredactie: Richard Calis foto’s: Wikimedia en The British Library