In de Noordoostpolder ligt een door bomen omgeven, onopvallend stukje land. Meer dan 70 jaar geleden zag het er hier compleet anders uit. Vóór de drooglegging van de Noordoostpolder in 1942 klotste er zeewater tegen de houten zeewering van het eiland Schokland.
Door Martin Deinum
Dit eiland in de polder kent een lange geschiedenis. De bewoning van Schokland begint al in de prehistorie, 10.000 jaar geleden. In die tijd is er nog geen sprake van een eiland. Nederland ziet er vanwege de lagere zeespiegel qua vorm en landschap heel anders uit dan nu. De langzaam stijgende zee neemt echter steeds meer land in beslag.
Schokland wordt eerst een schiereiland en later, als de zee het helemaal omspoeld heeft, een eiland. In de eeuwen daarna eist de zee steeds meer land op en wordt het eiland kleiner en kleiner.
Loopplanken
In de 19e eeuw is Schokland nog maar ruim 4 kilometer lang en op zijn breedste punt 500 meter breed. Een houten zeewering beschermt het eiland tegen de golven. Bewoning door de circa 650 Schokkers vindt plaats op slechts een paar terpen: Emmeloord, Middelbuurt en de Zuidert. De lager gelegen rest delen van het eiland zijn zó drassig dat het vrijwel onbegaanbaar is.
De terpen zijn onderling met elkaar verbonden door honderden meters lange loopplanken. De bewoners kunnen maar beter geen evenwichtsstoornis hebben: deze planken zijn 40 centimeter (!) breed en voor het grootste deel zonder railing. Helemaal in het zuiden staan een rooms-katholieke kerk en een vuurtoren op de verder onbewoonde terp Zuidpunt.
Lichtwachterswoning en vuur op de zuidpunt van het noorden gezien. Uit: Katholieke Illustratie van 1931. (Foto: collectie Nieuw Land)
Gevaar en armoede
De zee staat volledig centraal in het leven van de Schokkers. De visvangst vormt de belangrijkste bron van inkomsten van het eiland. Vrijwel alle bewoners zijn hierin werkzaam. In Emmeloord ligt een haven met tientallen schepen. De zee vormt echter óók een bedreiging: vaak overstroomt het eiland. Vooral in 1825 wordt het rampzalig. Als gevolg van een stormvloed staat vrijwel het hele eiland onder water. Dertien mensen, waaronder acht kinderen, verdrinken.
De Schokkers hebben sowieso een zwaar leven. In de visvangst wordt nauwelijks iets verdiend en het eiland staat bekend als de armste gemeente van Nederland. In de jaren ’40 van de 19e eeuw leven de bewoners vrijwel constant in diepe armoede en zijn ze afhankelijk van de bedeling van het vasteland.
Niettemin zijn de Schokkers verknocht aan hun eiland. Dat blijkt in 1857, als de Zuidert vanwege het overstromingsrisico in zijn geheel wordt ontruimd. Alle bewoners verhuizen naar één van de andere terpen. Niemand trekt naar het vasteland.
Ondanks alle armoede en het zware leven wil geen enkel gezin ergens anders wonen dan op hun eiland.
Dit bronzen beeld van Kiny Copinga genaamd ‘Geen weg meer terug’ verbeeldt de ontruiming van Schokland. (foto: Wikimedia)
Ontruiming
Korte tijd later besluit de landelijke overheid dat het genoeg is geweest. De leefomstandigheden op Schokland zijn onhoudbaar geworden. De kosten om de bevolking in leven te houden en de houten zeewering te onderhouden zijn enorm opgelopen, terwijl de bevolking desondanks in grote armoede blijft leven.
In 1859 wordt Schokland geheel ontruimd. Met een vergoeding van de overheid worden alle Schokkers overgeplaatst naar plaatsen rondom de Zuiderzee, zoals Marken, Volendam en Kampen. Aan de bewoning van Schokland, begonnen in de prehistorie, is een eind gekomen.
Overblijfselen
Wie nu, 154 jaar later, over Schokland loopt, vindt weinig meer van het verleden terug. Na de ontruiming werden alle huisjes afgebroken, om te voorkomen dat bewoners met heimwee zouden terugkeren.
Op de Middelbuurt staan alleen de Hervormde Kerk en de pastorie nog overeind. De Zuidert is een groen heuveltje, waar alleen een klein nagebouwd hutje staat. Van de rooms-katholieke kerk op de Zuidpunt rest alleen nog de gerestaureerde fundering. Vlak daarbij duidt een cirkelvormige rij stenen de plek aan waar ooit de vuurtoren van Schokland heeft gestaan.
Van de bebouwing op Emmeloord is alleen de woning van de havenmeester en een misthoornhuisje over. De vuurtoren van Emmeloord is onlangs gereconstrueerd. De stad Emmeloord zoals wij die nu kennen, heeft overigens weinig te maken met het oude Schoklandse buurtschap. De huidige hoofdstad van de Noordoostpolder ligt enkele kilometers ten noorden van de voormalige terp en heeft alleen haar naam eraan ontleend.
Blik op wat eens de haven van Schokland was. Links tussen de bomen is nog net het oude havengebouw te zien. (foto: Wikimedia)
Ontdekken
Wat je op Schokland wel volop vindt, is natuur. Was het vroeger omringd door de zee, nu is het één en al gras, bomen en weilanden. Als je het voormalige eiland zelf wilt ontdekken, kun je het beste beginnen bij het museum Schokland, op de voormalige terp Middelbuurt. De hier uitgestalde archeologische vondsten geven een uitgebreid en uitstekend overzicht van het verhaal van Schokland.
Daarna kun je beginnen aan een tien kilometer lange wandel- of fietstocht. De route gaat over een schelpenweggetje dat de contouren van het voormalige eiland volgt. Je komt langs de voormalige terpen en de restanten van de oude bebouwing. De informatieborden onderweg leren je van alles over de geschiedenis van het eiland. Voor kinderen is een archeoroute uitgezet. Op verschillende plaatsen staan informatieborden die vertellen over het leven van kinderen tijdens verschillende perioden in de geschiedenis van het eiland.
In het kleine Schokkerbos kun je een mooie boswandeling maken. Onderweg kom je langs de Gesteentetuin. In het bezoekerscentrum wordt de geologische geschiedenis en natuur van Schokland toegelicht. Een korte wandelroute in de tuin voert je langs tal van zwerfkeien die na de ijstijden zijn achtergebleven.
Werelderfgoed
In 1995 had het kleine Schokland een landelijke primeur: het werd door de Unesco als eerste Nederlandse werelderfgoed aangewezen. Het voormalige eiland wordt gezien als hét symbool van de oerhollandse strijd tegen het water. Een strijd die de mens voorlopig heeft gewonnen. Misschien dat het, met de huidige klimaatverandering en de stijgende zeespiegel, in de toekomst weer anders wordt…
Verder lezen & kijken
- Meer artikelen over erfgoed op GeschiedenisBeleven.nl
- Bezoek de website van het werelderfgoed Schokland, met informatie over het museum.
- Bekijk de aflevering van de NTR-serie Hollandse Wereldwonderen: ‘Schokland, eiland op het droge’.
- De Schokkervereniging bestaat uit (veelal) nazaten van oorspronkelijke Schokkers en wil de belangstelling voor Schokland levend houden.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Martin Deinum, eindredactie: Lenie Hanse-Bolle, beeldredactie: Anna Hoekstra, foto’s: Martin Deinum en Wikimedia