Warschau is in 1944 het toneel van één van de grootste opstanden van de Tweede Wereldoorlog, die bijna het einde van de stad betekent. Wat in het Warschau van nu herinnert er nog aan de gebeurtenissen van toen?
Door Gerrit Jan Weikamp
In de zomer van 1944 trekken de legers van de Sovjet-Unie in hoog tempo op naar het Westen en lijkt een totale Duitse nederlaag aanstaande. Eind juli zijn zelfs de oostelijke voorsteden van de Poolse hoofdstad Warschau al bevrijd.
De Sovjets brengen met hun opmars weliswaar bevrijding van de nazi-tirannie, maar verspreiden tegelijkertijd het communisme. De grootste Poolse verzetsbeweging, Armia Krajowa (AK), vreest dat het na-oorlogs Polen een Russische vazalstaat zal worden en besluit − gesteund door de Poolse regering in ballingschap − om Warschau zelf te bevrijden van de Duitsers.
Op 1 augustus 1944 begint een heroïsche opstand. De 50.000 opstandelingen hebben weinig wapens en worden nauwelijks van buitenaf bevoorraad. Desondanks slaagt de AK erin om aanzienlijke delen van Warschau in te nemen. De Duitsers zijn echter nog te sterk en na twee maanden strijd capituleren de opstandelingen noodgedwongen. De represailles van de nazi’s zijn meedogenloos. Op persoonlijk bevel van Hitler worden alle inwoners weggevoerd en wordt begonnen met de vernietiging van de stad. Daarbij zijn alle middelen geoorloofd. Als de Sovjets in januari 1945 Warschau innemen, treffen zij dan ook een nagenoeg verlaten ruïne aan.
Toen de Sovjets in januari 1945 Warschau innamen, troffen zij een totaal verwoeste stad aan (foto: Wikimedia)
Wonder van Warschau
Vrijwel niets herinnert de bezoeker nu nog aan die ruïne. Wie nu Warschau bezoekt, komt terecht in een bruisende stad met een prachtige eeuwenoude wijk, de Stare Miasto. Deze wijk, die het centrum van de oude stad vormde, is net als bijna geheel Warschau na de oorlog voornamelijk door vrijwilligers weer vanaf de grond opgebouwd. Dit deden zij aan de hand van foto’s en schilderijen en vaak in de weekenden en avonduren, naast hun baan.
De Stare Miasto is sowieso een bezoek waard vanwege de gezellige pleinen, de fraai gekleurde huizen en het uitzicht vanaf de stadsmuur. De wetenschap dat deze wijk in de naoorlogse jaren uit de as herrezen is, maakt de Stare Miasto, net als eigenlijk heel Warschau, extra indrukwekkend.
Verboden onderwerp
De wonderbaarlijke naoorlogse herrijzenis van Warschau vindt plaats onder de communistische dictatuur. In die periode is de opstand van 1944 een verboden onderwerp. Pas na de omwenteling van 1989 is er ruimte gekomen voor herdenken en historisch onderzoek.
Dit heeft in 2004 geresulteerd in het Museum van de Opstand. In dit enorme museum worden alle aspecten van de opstand van Warschau belicht. Zo zijn er de originele wapens te zien die de opstandelingen gebruikten en is er een 3D-film over de verwoesting van de stad te bekijken, waarin de Duitse wreedheden tijdens de bezetting en het neerslaan van de opstand een plaats hebben gekregen.
In het Museum van de Opstand zijn de wapens te bezichtigen die de opstandelingen gebruikten (foto: Wikimedia)
Het museum is erg goed ingericht en vormt een mooie mix tussen beleving en informatievoorziening. Kennis van de recente Poolse geschiedenis is niet per se nodig, maar kan wel handig zijn om het museum goed te doorgronden. Zo is het museum niet alleen gewijd aan de Opstand, maar is het in zekere zin ook een afrekening met het communistische verleden. Er wordt uitgebreid stilgestaan bij de dubieuze rol van de Sovjet-troepen die de Polen op geen enkele manier te hulp kwamen.
Nog kwalijker is misschien wel dat de opstandelingen, en met name hun leiders, door de communisten als reactionairen en landverraders zijn afgeschilderd en daarvoor in veel gevallen ook zijn veroordeeld. Zo sleten de leiders van de opstand hun laatste dagen in een strafkamp in Siberië.
Overledenen geëerd
Behalve het museum zijn er in de stad nog meer plekken waar de gedachte aan de opstand levend wordt gehouden. Er is een wat potsierlijk monument op de plaats waar de officiële herdenkingen worden gehouden en daarnaast zijn er verscheidene kleine monumenten, waarvan de Maly Powstaniec het beroemdste is. Dit beeld van een dertienjarige strijder die in de eerste week van de opstand sneuvelde, staat bij de muur van de oude stad.
Indrukwekkend zijn de graven van opstandelingen die in de strijd zijn gesneuveld en die niet op een begraafplaats ondergebracht konden worden. Deze plekken bevinden zich her en der in de stad en zijn uitgegroeid tot kleine gedenkplaatsen. Elk vertellen zij hun eigen verhaal over de strijd tijdens die twee lange maanden in 1944.
Polen kent een turbulente geschiedenis doordat het land eeuwenlang het slachtoffer is geweest van zowel Duitse als Russische expansiedrift. Sinds er in 1989 een einde kwam aan het communisme in het land, is er ruimte om in alle vrijheid stil te staan bij wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog en in de decennia daarna allemaal is gebeurd.
De stad Warschau is een belangrijke getuige van het beladen verleden en tegelijkertijd een aantrekkelijk symbool van de Poolse onverzettelijkheid.
Het oude centrum van Warschau werd na de oorlog door vrijwilligers herbouwd (foto: Wikimedia)
Verder lezen en kijken
- Boek: Norman Davies – Rising ’44 . Dit boek beschrijft zeer uitgebreid het vooroorlogse Polen, de opstand en de decennia die daarna volgden. Een echte aanrader voor iedereen die de geschiedenis van Polen beter wil leren kennen.
- Trailer van de film The Pianist . In deze indrukwekkende film speelt vooral de opstand in het joodse getto in 1943 een belangrijke rol, maar ook de opstand van 1944 komt uitgebreid aan bod.
- Website van het Museum van de Opstand in Warschau
- Artikel Warschau werd gewoon door het Rode Leger verraden in dagblad Trouw
©GeschiedenisBeleven.nl, redacteur: Gerrit Jan Weikamp, eindredacteur: Sofie Mulders, beeldredacteur: Joris Bruins, foto’s: Wikimedia