In de jaren vijftig verlieten veel mensen Nederland om hun geluk elders te beproeven. Sinds de millenniumwisseling is de emigratie opnieuw stevig aangetrokken. Zowel in 2006 als in 2011 bereikten de emigratiecijfers een piek van 133.000 Nederlanders. Lijken de emigranten van nu op de mensen die toen ons land verlieten?
Door Enne Koops
In de periode 1947-1963 bereikte het aantal overzeese emigranten uit Nederland een peil van 410.000, van wie de meerderheid naar Canada (147.000), Australië (119.000) en de Verenigde Staten (76.000) ging. De overige emigranten (68.000) vestigden zich in Zuid-Afrika, Nieuw-Zeeland of Brazilië.
In totaal vertrok ongeveer 3½ procent van de Nederlandse bevolking overzee. Belangrijke motieven vormden het sombere economische toekomstperspectief, het huizentekort, de dreiging van een derde wereldoorlog.
Een geplande migratie
De grote uittocht na de Tweede Wereldoorlog is door de socioloog William Petersen terecht bestempeld als een tijdperk van planned migration. Vanaf 1949 ging de Nederlandse regering de emigratie actief plannen en bevorderen. Dit resulteerde in de “actieve emigratiepolitiek”, die uiteindelijk in 1961 onder toenemende druk van de VVD en KVP werd gestaakt. De werkgelgenheid was inmiddels zo aangetrokken dat er steeds meer mediterrane gastarbeiders naar Nederland werden gehaald. Stimulering van emigratie was daarmee overbodig geworden.
De naoorlogse actieve emigratiepolitiek ging gepaard met een sterke rationalisering en organisatievorming. Politiek Den Haag en maatschappelijke organisaties benutten alles om de Nederlandse trek over de Atlantische Oceaan te stimuleren. Zo sloot de regering gunstige verdragen met Canada, Australië en de Verenigde Staten. Verder verstrekte zij subsidies voor de overtocht en zette zij cursussen op voor mensen die hun leven elders wilden voortzetten.
Hierbij werden ook de media breed ingezet. Zo was er elke vrijdagavond een “emigratiepraatje” op de radio. Ook het Polygoonjournaal besteedde aandacht aan de voordelen van een verhuizing over de grenzen.
Zwaaiende mensen in 1953 bij vertrek naar Australië in 1950-1953. (foto: Nationaal Archief / Flickr Commons)
Op zoek naar het “paradijs”
Buiten de grijparmen van de politiek kreeg emigratie eveneens een positiever en moderner imago. Zo stelden veel dagbladen buitenlandcorrespondenten aan in de Verenigde Staten, Canada en Australië. Op die manier konden de lezers de emigratieavonturen van hun landgenoten op de voet volgen. Voorts maakten talloze emigrantenbrieven en opinieartikelen in kranten en tijdschrijften emigratie tot een positief gespreksonderwerp.
De bijdragen waren meestal optimistisch van toon, met name in gereformeerde media als Trouw en het Friesch Dagblad. Alleen de liberalen (“emigratie is cultureel verlies”), de communisten (“Amerika is kapitalistisch”) en een select groepje protestanten (“de Amerikaanse cultuur is goddeloos”) deden niet mee aan de dominante beeldvorming over de Verenigde Staten en Canada als een sociaal-cultureel of economisch “paradijs”.
Angst voor geweld
Cover van boekje ‘Emigreren is vooruit zien’. (foto: IISG)
De huidige trek vertoont een aantal overeenkomsten met de jaren 50. Allereerst is er tegenwoordig weer veel media-aandacht voor emigratie. Denk alleen maar aan televisieprogramma’s als Ik vertrek (TROS) en Geen weg terug (EO), of aan de jaarlijkse Emigratiebeurzen.
Een andere parallel is de motivatie van landverhuizing vanuit “een gevoel van bedreiging”. De vrees voor een Russische inval – die in de jaren 50 emigratiepieken veroorzaakte – heeft plaatsgemaakt voor angst voor geweld. Dat het aantal aanvragen voor emigratie na de moord op Theo van Gogh (1957-2004) in november 2004 fors toenam, verbaast dan ook niet. Tegenwoordig is het gevoel van onveiligheid nog steeds een reden om te vertrekken naar het buitenland.
Ten slotte speelt, net als in de jaren 50, economische motivering een rol. De huidige economische crisis stimuleert mensen om te emigreren, zoals piloten en bouwvakkers. Dat berichtten kortgeleden de landelijke media.
Minder stress
Tussen de exodus van de jaren 50 en de huidige situatie bestaan echter vooral verschillen. Allereerst vertrekken de meeste Nederlanders nu naar een ander Europees land, niet naar een ander continent. 70 procent blijft in Europa, wat gemakkelijker is geworden door de toegenomen Europese samenwerking sinds 1989. Autochtone Nederlanders kiezen er met name voor om zich in naburige landen als België, Duitsland of Frankrijk te vestigen. Een ander belangrijk verschil is dat de overgrote meerderheid van de emigranten uit Nederland allochtonen zijn, die terugkeren naar hun moederland.
Huidige emigranten hebben ook andere motieven dan hun voorgangers: het motief is niet meer alleen economisch. Men wil vooral rust, minder stress en een beter natuurlijk en sociaal milieu. De economische welvaart van de afgelopen decennia heeft het juist mogelijk gemaakt om te emigreren.
Luie burgers
Wat de emigrant van vandaag ten slotte vooral onderscheidt van de “wederopbouw-emigrant”, is zijn flexibiliteit. De landverhuizer is een transmigrant geworden en lijkt niet meer gebonden te zijn aan tijd of plaats. De emigrant kan zich van tevoren via internet goed oriënteren op de beoogde vestigingsplek.
Daarbij boeken steeds meer aspirant-landverhuizers via een bemiddelingsbureau eerst een oriëntatiereis naar het land van hun dromen. En de emigrant van vandaag heeft nog het historische geluk dat internet de opkomst van prijsvechters als EasyJet mogelijk maakte. Deze ontwikkeling maakt emigreren een stuk goedkoper en daarmee eenvoudiger.
Ik vertrek!
Samengevat: de transmigrant kan zijn reis thuis regelen, zonder een onbekende en onzekere wereld binnen te stappen. Dat veel emigranten – ondanks de beschikbare middelen – er niet in slagen zich gedegen voor te bereiden op hun vertrek en daar pas na aankomst achter komen (net als in de jaren 1950), is op de TROS te zien in het programma Ik vertrek. En dat is meteen ook de paradox van onze postmoderne, gestroomlijnde samenleving: het gemak maakt de burger lui en daarmee vatbaar voor gemakzucht.
Tranen bij vertrek van familie en vrienden naar Nieuw-Zeeland. Nederland, 1953. (foto: Nationaal Archief / Flickr Commons)
Verder lezen en kijken
- Lees ook het artikel Immigratie in de 17e eeuw: een succesverhaal
- Boek: Weg uit Nederland. Emigratie aan het begin van de 21e eeuw, Harry van Dalen en Kène Henkes, (2008)
- Boek: De dynamiek van een emigratiecultuur. De emigratie van gereformeerden, hervormden en katholieken naar Noord-Amerika in vergelijkend perspectief (1947-1963), Enne Koops (Uitgeverij Verloren, 2010)
- Bekijk de uitzendingen van het programma Ik vertrek.
- Bekijk de uitzending van het programma Andere Tijden over Nederlandse emigratie naar Canada.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Enne Koops, eindredactie: Ditte van Dulmen, beeldredactie: Jos Groenendaal, foto’s: Nationaal Archief op Flickr/The Commons, IISG
