Het Engelse Kamp: hoe de Eerste Wereldoorlog naar Groningen kwam

woensdag 9 april 2014

Ook in de stad Groningen wordt dit jaar stilgestaan bij het feit dat de Eerste Wereldoorlog honderd jaar geleden begon. Hoe kwam de Grote Oorlog in het noordelijke Groningen terecht?

Het gevecht om Antwerpen speelt daar een belangrijke rol in. In september 1914 arriveert het Duitse leger bij de stad. Het leger heeft de beschikking over zwaar geschut en Antwerpen zal het zwaar krijgen. De Britse regering kijkt intussen angstig toe. Met de val van Antwerpen krijgen de Duitse troepen de Belgische havens in handen waardoor een directe bedreiging voor de Britse eilanden zal ontstaan.

De boot gemist

Op 1 oktober 1914 arriveert Winston Churchill (1874-1965) als minister van Marine in Antwerpen. Hij roept de Belgen op zo lang mogelijk stand te houden. Zijn rapport aan de Britse regering is echter pessimistisch. Het Belgische verzet begint te breken en het moreel is laag. De Britse regering besluit troepen naar Antwerpen te sturen om de Belgen bij te staan. Churchill neemt het initiatief om mariniers hals over kop om te scholen tot grondtroepen en naar Antwerpen te verschepen.

Kort na aankomst van deze troepen blijkt dat de forten van Antwerpen niet bestand zijn tegen het Duitse geschut. Een aantal divisies van de First Royal Naval Brigade krijgt de instructie tot terugtrekking naar de Schelde te laat en mist daardoor letterlijk de boot. Commandant Henderson besluit daarop met zijn soldaten de grens van het neutrale Nederland over te steken.

Het verre Groningen

Voor de Nederlandse regering is de omgang met de Britse militairen een netelige kwestie. De neutrale status van Nederland mag immers niet in gevaar komen. In 1907 had Nederland deelgenomen aan de Tweede Haagse Vredesconferentie. Hier was bepaald dat militaire vluchtelingen het grondgebied van een neutrale staat niet meer mochten verlaten, omdat zij dan weer konden deelnemen aan oorlogshandelingen.

De troepen dienen dus zover mogelijk van het oorlogstoneel te worden ondergebracht. De 1100 militairen van de First Royal Naval Brigade arriveren op 11 oktober 1914 in Groningen.

Barak in het ‘Engels Kamp’ in Groningen. (foto: Noordelijk Scheepvaartmuseum)

Gekooide Engelsen

De geïnterneerden vallen onder het gezag van de door het Departement van Oorlog ingestelde afdeling internering. Achter de strafgevangenis van Groningen wordt een barakkenkamp ingericht. Het kamp is omgeven door versperringen van prikkeldraad en wordt bewaakt door Nederlandse militairen. De drie grote woonbarakken en bijgebouwen zijn strikt gescheiden van de buitenwereld. De soldaten hebben het niet bepaald naar hun zin: zij spreken de taal niet en zijn niet gewend aan de kapucijners met spek die zij dagelijks krijgen voorgeschoteld.

Het lijkt of de mensen naar een dierentuin komen om naar gekooide dieren te kijken. Voor de soldaten is het een vernederende ervaring.

Voor de inwoners van Groningen vormen de soldaten een attractie. Iedere zondag kan men tegen betaling een kijkje nemen in wat algauw het Engelse kamp werd genoemd. Soldaat Jeremy Bentham beschrijft in zijn dagboek dat het iedere zondag een drukte van belang is. Het lijkt of de mensen naar een dierentuin komen om naar gekooide dieren te kijken. Voor de soldaten is het een vernederende ervaring. Wel ontstaan zo de eerste contacten tussen de soldaten en de bevolking.

Muziek, toneel en voetbal

De soldaten mogen het kamp, door henzelf Timbertown genoemd, eenmaal per dag verlaten. Velen zoeken dan hun toevlucht in de drank, wat weer tot klachten van de lokale bevolking leidt. Vanaf 1915 begint de sfeer in het kamp te verbeteren. Na een reeks klachten wordt het voedsel volgens Britse marinevoorschriften bereid. Daarnaast worden mogelijkheden tot werk, ontspanning en studie aangeboden.

Breiende matrozen in het Engels Kamp in Groningen. (foto: Noordelijk Scheepvaartmuseum)

Vanaf 1915 kunnen soldaten wat bijverdienen door buiten het kamp aan het werk te gaan. Op het kampterrein zelf wordt een drukkerij ingericht voor de productie van een krant voor de geïnterneerden. In dit Camp Magazine wordt verslag gedaan van alle activiteiten die worden ondernomen. Zo is er een Gardeners Division onder de hoede van soldaat Jack die de ruimte tussen de gebouwen in een sierlijke tuin omtovert. Daarnaast wordt er gemusiceerd, toneelgespeeld en gevoetbald.

Ontsnapping

Het toneelgezelschap van het kamp verwerft zelfs landelijke bekendheid. De Timbertown Follies krijgen twee keer toestemming op tournee door Nederland te gaan. De opbrengst van de voorstellingen wordt gedoneerd aan een goed doel. In 1917 zijn er voorstellingen in Amsterdam, Den Haag, Haarlem en Rotterdam waarbij 3414,38 gulden wordt opgehaald voor het Britse Rode Kruis.

De voorstellingen trekken bekijks en de Timbertown Follies worden een begrip. Ook de verhoudingen met de plaatselijke bevolking verbetert. Wekelijks marcheren de soldaten met hun blaaskapel door de stad en trekken daarmee veel publiek.

The Timbertown Follies in 1917. (foto: uitgeverij Profiel)

Voor een enkeling blijft het bestaan in een afgesloten kamp echter ondragelijk. Jeremy Bentham heeft het in 1915 dermate gehad met het kampbestaan dat hij met een list uit het kamp ontsnapt en via allerlei omwegen weer in Londen belandt. Hier wordt hij aangesproken door een oudere vrouw. Zij vindt het een schande dat hij nog geen dienst heeft genomen.

Wat rest

De overige soldaten verblijven tot het einde van de Eerste Wereldoorlog in Groningen. Er is niet veel meer wat herinnert aan het verblijf van de Britten. Op de Zuiderbegraafplaats bevindt zich de meest markante herinnering. Negen soldaten die tijdens hun internering overlijden, zijn hier op een klein ereveld begraven.

Daarnaast herinnert alleen de straatnaam Engelse Kamp, waar nu onder andere de Dienst Uitvoering Onderwijs is gevestigd, aan dit curieuze hoofdstuk van de Grote Oorlog in Groningen.

De Zuiderbegraafplaats in Groningen met de graven van de negen Britse soldaten. (foto: Lars Sanders)

Verder lezen & kijken

Meer artikelen over de geschiedenis van Groningen en de Eerste Wereldoorlog op GeschiedenisBeleven.nl
Vanaf 22 maart 2014 is in het Noordelijk Scheepvaartmuseum de tentoonstelling “Gedwongen vrijheid. Het Engelse Kamp in Groningen 1914-1918” te zien.
Boek van Evelyn de Roodt, Oorlogsgasten. Vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog (Zaltbommel 2000) (recensie)
In maart 2014 verschijnen er een boek en documentaire over het Engelse Kamp
Een aantal edities van het Camp Magazine zijn online beschikbaar
Diederik van Vleuten over het te verschijnen boek op YouTube