Nederland herdenkt de Eerste Wereldoorlog

woensdag 12 juni 2013

Iedereen kent de Tweede Wereldoorlogherdenking van 4 mei. Vrijwel niemand weet echter dat tot 1945 in Nederland ook de Eerste Wereldoorlog werd herdacht. Waarom werd een oorlog waarbij Nederland nooit betrokken was wél herdacht en stopte dat ook weer?

Zondag 11 november 1928, 11 uur ’s ochtends. In veel Nederlandse gemeenten luiden de klokken. Daarna volgen twee minuten stilte ter herdenking van de gevallenen slachtoffers. Tien jaar na de wapenstilstand van de Eerste Wereldoorlog nemen tienduizenden Nederlanders deel aan de herdenking van de wapenstilstandsdag.

In veel steden worden toespraken gehouden, diavoorstellingen gegeven en toneelstukken opgevoerd, bijvoorbeeld over het beruchte gifgas of gezinnen die uit elkaar werden gerukt door de oorlog.

Overal zijn ‘vredesboden’ verkrijgbaar: gratis ‘vliegende blaadjes’, ofwel flyers. Verschillende kranten hebben de wapenstilstandsdag aangekondigd en op de dag zelf berichten de V.A.R.A. en de V.P.R.O. via de radio over de wapenstilstandsherdenking, zowel in eigen land als over de grens. Tal van verenigingen, kerken, scholen en bedrijven betuigen hun deelneming en sympathie.

Nooit meer oorlog

Initiatiefnemer van de wapenstilstandsdag is de Nooit-Meer-Oorlog-Federatie: een samenwerkingsverband tussen tientallen vredesorganisaties, opgericht in 1924. De federatie maakt zich sterk voor ontwapening, met als hoogtepunt de jaarlijkse wapenstilstandherdenking. Deze dag dient als propagandamiddel om de morele en ethische gevolgen van moderne oorlogvoering te tonen.

De NMOF onderhoudt veel contacten met gelijkgestemde organisaties in België, Frankrijk en Engeland. Jongeren en vrouwen spelen een voortrekkersrol binnen de NMOF, maar gedurende de jaren twintig groeit de maatschappelijke interesse voor de wapenstilstandsherdenking en de vredesherdenking in het algemeen. Op haar hoogtepunt, eind jaren ’20, begin jaren ‘30, vertegenwoordigt de federatie een aanzienlijk ledenaantal van 80.000 mensen.

Deel van Bewijs van Toegang tot ‘den avond ter herdenking van den Wapenstilstanddag’ op 11 november 1931 van de Nooit Meer Oorlog Federatie, Kring Groningen. 1927 – 1938. (foto: Flickr/peacepalacelibrary)

Paradox

Het idee om de wapenstilstand van de Eerst Wereldoorlog ook in Nederland te herdenken, ontstaat in de zomer van 1924 als tegenhanger van een andere herdenking. Dat jaar is het namelijk 10 jaar geleden dat in Nederland de mobilisatie werd afgekondigd. Luitenant-generaal b.d. W.H. van Terwisga grijpt deze datum aan om een nationale herdenking van de Nederlandse mobilisatie te organiseren. Tot aan dit moment isas de aandacht voor het effect van de oorlog op Nederland gering, getuige slechts twee nationale gedenktekens. De nationale mobilisatieherdenking dient echter ook als nationaal bindmiddel voor de eensgezindheid onder de Nederlanders.

De herdenking trekt vooraanstaande figuren als minister-president Ruys de Beerenbrouck, minister van Oorlog Van Dijk en de voormalig opperbevelhebber van de Nederlandse land- en zeemacht Snijders.

Doel van de bijeenkomst is om “in gedachten [te] verplaatsen naar dat historische moment, waarin Nederland aan de gansche wereld te kennen gaf zijn onverzettelijken wil om elken aanslag op zijne onafhankelijkheid en onzijdigheid met kracht van wapenen tegen te gaan.”

De focus is helder. De aandacht gaat uit naar de dappere houding en de militaire prestatie van het leger. En juist dat schiet velen in 1924 in het verkeerde keelgat. Terwijl de bewindvoerders hopen op een samenbindend effect, is het tegengestelde het geval.

Herdenking van de mobilisatie in 1924. V.l.n.r.: minister Ruys de Beerenbrouck, generaal Terwisga, oud-minister Bartling, generaal Snijders en minister van Dijk. (foto Spaarnestad Photo, fotograaf onbekend)

Demonstraties

Maanden voorafgaand aan de herdenking zijn er al critici die zich keren tegen een te militair getint evenement. Socialisten vinden dat een herdenking per definitie internationaal moet zijn; een aantal burgermeesters weigert medewerking en in de zomer van 1924 zijn het pacifistische jongeren die tijdens demonstraties hun onvrede uiten.

Deze laatste voelen een sterke verwantschap met de geslachtofferde “verloren generatie” en verzetten zich fel tegen de militante mentaliteit die in hun ogen in eerste instantie had geleid tot de oorlog. De brede vredesbeweging die aan de protesten ten grondslag ligt, wint gaande de jaren ‘20 sterk aan terrein. En niet alleen in Nederland: In vrijwel alle voormalig oorlogvoerende landen maakt het pacifisme een bloei door.

Lijden centraal

Er is een duidelijke internationale trend zichtbaar in de manier waarop men zich de oorlog herinnert. Soldaten worden niet langer gezien als helden maar vooral als slachtoffers. Het onzinnige en onnodige lijden staat centraal. En dit beeld beperkt zich niet tot de wapenstilstandherdenking op 11 november. Aan het eind van de jaren ‘20 is de publieke herinnering aan de oorlog manifest op allerlei manieren en doordrenkt van pacifisme.

De Eerste Wereldoorlog is de eerste oorlog waarbij de gruwelbeelden van het front door nieuwe media tot in de Europese huiskamers komen. En al blijft de oorlog zelf voor Nederland buiten de deur, deze beelden kwamen uiteraard wel de grens over. Foto’s en films blijken zeer krachtige media die de oorlog heel dichtbij brengen.

Weerzinwekkend beeld

Zo zijn er na de oorlog boekjes in omloop met afschrikwekkende foto´s van soldaten met verminkte gezichten. Meer dan dertig pacifistische films zijn in de jaren twintig in de Nederlandse bioscopen te zien.

Aangevuld door met name vertaalde internationale romans, onderzoeken en toneelstukken dringt het weerzinwekkende beeld van de Eerste wereldoorlog vele huiskamers binnen.

Bekend zijn tientallen titels van boeken die in de loop der jaren verschijnen in de oorlogvoerende landen en die in het Nederlands worden vertaald, met als hoogtepunt de bestseller van Erich Maria Remarque Im Westen nichts Neues (Berlijn 1929). Meer dan 50.000 exemplaren gaan er van deze internationale bestseller in Nederland over de toonbank, een tot dan toe ongekend aantal.

Beeld uit de cover van Im Westen nichts Neues. (foto: Wikimedia)

De Grote Oorlog

De schaal waarop de herinneringscultus in de jaren ’20 in geheel Europa vorm krijgt, is één van de signalen van de grote en blijvende culturele invloed van de Eerste Wereldoorlog. Vrijwel unaniem wordt de Eerste Wereldoorlog inmiddels internationaal door historici aangeduid als dé culturele wending van de twintigste eeuw. Niet voor niets staat deze oorlog in de voormalige oorlogvoerende landen nog steeds bekend als ‘De Grote Oorlog’ – ondanks de Tweede Wereldoorlog die erop volgde.

De mate waarin de oorlog slachtoffers eiste was ongekend. Het wereldbeeld van burgers veranderde radicaal en definitief. De geïndustrialiseerde massaslachting had een nieuwe onverschilligheid tegenover het menselijke leven tot gevolg, die na de oorlog ingrijpende consequenties had voor Europa.

The Age of Extremes

Het blijkt pas het begin te zijn geweest van wat Eric Hobsbawm treffend The Age of Extremes heeft genoemd: een tijdperk van dictaturen, mensonterende ideologieën en genocide. Hoewel Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal blijft, lukt dat niet bij de volgende wereldoorlog. In die context lijkt het ‘nooit meer oorlog’ ideaal haast cynisch. Het is wellicht symbolisch dat de NMOF er nooit in is geslaagd om van de wapenstilstandsherdenking een nationaal evenement te maken. De Nederlandse regering heeft dit – ondanks verschillende pogingen van de NMOF – altijd afgewezen.

Herdenkingsmonument voor de neutraliteit van Nederland in de Eerste Wereldoorlog in Winterswijk. (foto: Wikimedia)