Twee prinsen en de troon van Oekraïne en Polen

woensdag 13 juni 2012

De Eerste Wereldoorlog bracht het machtige Oostenrijk-Hongarije en de daar heersende familie Habsburg ten val. Toch speelden nadien twee jonge, bijna vergeten Habsburgse prinsen nog een rol in Europa. Aartshertogen Willem en Albert van Oostenrijk stonden aan de wieg van Oekraïne en Polen.

Overal in Europa stortten de machthebbers in 1914 zich met hoge verwachtingen in wat de Eerste Wereldoorlog zou gaan heten. Twee jonge Habsburgse prinsen, verwant aan de keizer van Oostenrijk-Hongarije, mengden zich ook in de strijd. Zij zouden uiteindelijk een rol gaan spelen in het ontstaan van de nieuwe naties Polen en Oekraïne. Ieder op hun eigen manier Toch zijn ze enigszins in de vergetelheid geraakt

Waarom kozen deze telgen van de oude, trotse Habsburgse familie juist voor die twee landen? Een keus die hen in conflict bracht met de machthebbers in Wenen en later met Hitler en Stalin. Welke rol speelden zij in de opkomst van het moderne Europa?

Nationalisme

Aartshertog Karel Albrecht (1888-1951) en aartshertog Willem Frans (1895-1948) hadden een onbezorgde jeugd samen met drie zussen en nog een broer. Ze hadden alle reden om in een gouden toekomst te geloven.

Het Habsburgse Rijk waarover hun familie heerste bestond al sinds hun verre voorvader Rudolf in 1273 werd verkozen tot keizer van het Heilige Roomse Rijk. Noch de Ottomanen, de Reformatie of de Franse Revolutie hadden een einde weten te maken aan de macht van hun familie, die in de 16e eeuw zelfs heerste over een heus wereldrijk.

In de 19e eeuw zag een politieke stroming het licht die een nieuwe bedreiging vormde voor de Habsburgse macht. Het nationalisme, met zijn nadruk op vaderland, taal, eigen cultuur en zelfbeschikking voor volkeren stond in sterk contrast met de multinationale macht van Wenen, waar keizer Frans Jozef nog steeds heerste over Italianen, Hongaren, Polen, Oekraïners, Slowaken, Tsjechen, Kroaten en Roemenen.

Omdat de familie al zoveel stormen had doorstaan door zich telkens aan een nieuwe wind aan te passen, had de keizer geen reden tot zorg over het voortbestaan van zijn rijk.

Wapen van Frans Jozef I van Oostenrijk op een gebouw in Praag. (Foto: Wikimedia)

Voortbestaan

De vader van de twee broers Albrecht en Willem – aartshertog Karel Stefan – richtte zijn blik voor het voortbestaan van zijn tak van de Habsburg-dynastie op Polen. Het gezin had een groot aantal jaren doorgebracht op een Pools landgoed in de streek Galicië.

Stefan wilde zijn oudste zoon Albrecht op een toekomstige Poolse troon zien. Hij had Malta bezocht en gezien hoe de Engelsen daar een Maltese identiteit cultiveerden en hoe het eiland tegelijkertijd onderdeel van het Britse rijk bleef. Op eenzelfde manier hoopte hij, gebruikmakend van het Poolse nationalisme, de Habsburgse macht verder uit te breiden. Albrecht hield van Polen en was zeer bereid zijn vaders adviezen te volgen.

De twee broers waren opgevoed met het idee dat zij de glorie van hun voorouders moesten voortzetten. Maar de Eerste Wereldoorlog gooide roet in het eten. De oorlog betekende uiteindelijk zelfs het einde van de macht van de keizer. Het multinationale Habsburgse Rijk viel uit elkaar.

Verschillende Habsburgers, waaronder koning Alfons XIII van Spanje, probeerden meteen hun troon te restaureren. Albrecht probeerde zich op een nieuwe Poolse troon te krijgen. Willem, de rebelse jongste van het gezin, had een ander land op het oog: Oekraïne.

De twee Habsburgse prinsen. Links Karel Albrecht, kolonel van Oostenrijk en generaal-majoor van Polen. Rechts Wilhelm Habsburg in Oekraïense kledij. Door zijn betrokkenheid bij het gewone volk werd hij de “Rode Prins” genoemd. (foto’s: Wikimedia)

Rode prins

Tijdens de oorlog had Willem als kolonel van een Oekraïens regiment gevochten tegen de Russen. Hij was van het land en zijn bevolking gaan houden. De liefde was wederzijds. Willem was zeer begaan met het lot van de Oekraïners. Hij startte culturele projecten, leerde de taal, kleedde zich als een Oekraïner en gebruikte de nationale kleuren blauw en geel voor zijn regiment.Hij werd liefkozend ‘Prins Vasyl’ genoemd en vanwege zijn betrokkenheid met het gewone volk zelfs de ‘Rode Prins’. Willem werd een symbool van Oekraïens nationalisme.

Ook Albrecht, grootgrondbezitter in Polen, had zich verzet tegen de Russen en daarmee de Polen in hun eeuwenoude nationale strijd gesteund en zich als Pool gepresenteerd.

Maar de beide broers hadden ook de verschrikkingen van de oorlog met eigen ogen gezien. Hun nationalisme uit dynastiebelang kreeg zo een ander, persoonlijk karakter. Zij waren nog steeds loyaal aan de keizer en de familie, maar vooral Willem begon zich steeds meer in te zetten voor de Oekraïense zaak, wat tot argwaan leidde in Wenen.

Wilhelm Habsburg als kolonel van het Sich bataljon, een Oekraïens onderdeel van het Oostenrijks-Hongaarse leger. Na het uiteenvallen van het Habsburgse bezit werd het deel van het Volksleger van West-Oekraïne. (foto: Wikimedia)

Nooit op een troon

De twee prinsen hebben het moderne idee van het nationalisme omarmd en daarmee bij Polen en Oekraïners de droom van onafhankelijkheid aangewakkerd. Maar ze hebben nooit op een troon gezeten in Kiev of Warschau. De opkomst van Hitler en Stalin maakte dat Oost-Europese landen hun hoop op onafhankelijkheid voorlopig moesten opgeven.

Hoewel Willem in eerste instantie in de opmars van Hitler een kans zag Oekraïne los te krijgen van de greep van de bolsjewieken, zag hij al snel dat de totalitaire dictatuur van Hitler met zijn onderdrukking van minderheden en nadruk op Germaanse superioriteit ten koste zou gaan van zijn geliefde land.

Verrader

Albrecht weigerde zich te schikken in de Duitse overheersing van Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Door de bezetters werd hij als Duitser gezien. Maar hij voelde zich Pools. Na de oorlog beschouwden de communisten hem als een Duitse verrader. De nazi’s en communisten confisqueerden zijn bezittingen. Hij stierf berooid in 1951.

Willem spioneerde voor de Britten tegen de nazi’s en na de oorlog voor de Fransen tegen Stalin. Hij werd in 1947 door geheimagenten van Stalin gearresteerd in Wenen en stierf een jaar later aan onbehandelde tuberculose in een cel in Oekraïne. Hij had zijn ondervraging alleen in het Oekraïens willen doen.

Fossielen uit een voorbije tijd

De broers waren erfgenamen van een rijk dat al ruim 600 jaar bestond. Ze hebben geprobeerd de dynastie voort te zetten, zich aan te passen aan nieuwe situaties, te moderniseren, en niet alleen naar de familie te kijken, maar ook naar de inwoners van de landen die ze aan het rijk wilden toevoegen. Ze hebben geworsteld met het begrip nationaliteit. En werden uiteindelijk door nazi’s en communisten als fossielen uit een voorbije tijd aan de kant gezet.

Toch hebben ze, elk op hun eigen manier, aanzetten gegeven tot een onafhankelijk Polen en Oekraïne.

Verder lezen en kijken

Boek: De rode prins (2008), Timothy Snyder. uitgeverij Ambo | Anthos. Lees hier een fragement
De film “Death Match”, over een voetbalwedstrijd in 1942 tussen de Duitse bezetter en spelers van Dynamo Kiev. De film mag van de autoriteiten in Oekraine nog niet uitgegeven worden gezien het gevoelige karakter ervan.
Beelden van het conflict tussen de Polen en de Bolsjewieken tussen 1919 en 1921: