Als op 8 december 1944 de deur van zijn cel open zwaait en een gewapende en gemaskerde man hem gebiedt naar buiten te komen, weet Gerrit Fokkema (1925) zeker dat zijn laatste uur heeft geslagen. Niets was minder waar. Hij was onderdeel geworden van de spectaculairste bevrijdingsactie van het Nederlandse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Door Wytse Vellinga
Wie tegenwoordig het cellenblok van de Blokhuispoort gevangenis in Leeuwarden wil binnenkomen hoeft slechts in het café om de sleutels te vragen. De gevangenis is open voor publiek en een groot gedeelte is in handen van kunstenaars en commerciële bedrijven. De deuren van de hoofdpoort staan wagenwijd open.
Binnen ontmoet ik Fokkema. Inmiddels een kranige oude man van 86 jaar. Hij is nog iedere dag te vinden in zijn oude gevangenis. Om belangstellenden rond te leiden en om te vertellen over hoe het er hier in die oorlogsdagen aan toe ging.
Cel 5
Aanleiding om hem op te zoeken is het op 91-jarige leeftijd overlijden van Goffe Hoogsteen. Hij was één van de laatste nog levende verzetsstrijders die deelnam aan de bevrijdingsactie. Samen met Fokkema ga ik naar zijn cel van toen. “Cel 5. Dat was toen onze cel. Ik zat er samen met mijn jongere broer en met mijn vader”, zo vertelt hij.
De deur zit dicht en het is te donker om even een blik naar binnen te werpen. Maar ook zonder dat kijkje in de cel kun je je goed voorstellen hoe het gevoeld moet hebben om hier vast te zitten. Rijen en rijen zware gevangenisdeuren naast elkaar en boven elkaar. Met meerdere mensen op één cel en niet wetende wat de Duitsers precies met je van plan waren. Toch vertelt Fokkema er vrij luchtig over. Het is dan ook niet de eerste keer dat hij het verhaal van die nacht vertelt.
Gerrit Fokkema vertelt zijn verhaal.
Verklede politieagenten
De aanval op de oude statige gevangenis in het centrum van Leeuwarden stond al weken gepland. En steeds meer mensen waren van de plannen op de hoogte. En hoe meer mensen op de hoogte waren, hoe groter ook de kans dat de plannen uit zouden lekken. Toen half november een groep verzetsmensen werd opgepakt, werd besloten tot actie over te gaan. In de nacht van 7 op 8 december zou het gaan gebeuren.
Verkleed als politieagenten uit Bolsward en hun arrestanten gingen vijf verzetsmensen midden in de nacht naar de poort van de gevangenis. Hun komst was eerder telefonisch aangekondigd bij de gevangenis en de bewakers kregen dan ook geen argwaan toen het groepje voor de deur verscheen. En de deur werd dan ook zonder er een tweede keer over na te denken open gemaakt.
Op dat moment trekken de verzetsstrijders hun wapen en dwingen de bewakers nog eens twintig verzetsmensen binnen te laten.
Fragment uit de de film De Overval (1962).
Verkeerde brug
De deuren van de cellen werden één voor één opengemaakt en in totaal werden 51 gevangenen uit hun cel bevrijd. Maar dan moeten ze de gevangenis zelf ook nog uit. “We werden in groepjes van vijf elke keer de poort uitgelaten. Een grotere groep zou verdacht zijn. Elk groepje moest zich bij een andere brug in de stad melden.” Het groepje van Fokkema vergiste zich en kwam bij de verkeerde brug terecht. Het zorgde er bijna voor dat ze werden ontdekt, maar gelukkig voor hen was één van de verzetsstrijders naar hen op zoek gegaan.
“We werden allemaal verstopt in Leeuwarden zelf. Later werden we naar het Friese platteland gestuurd. Tegen de mensen waar we verbleven werd gezegd dat we vluchtelingen uit het westen waren, die gevlucht waren voor de oorlog.”
Voor Fokkema was dat niet lang houdbaar. Hij was ondergebracht bij een Friestalige familie en hij kon het na een week niet langer verdragen om Nederlands te moeten spreken. En dus ging hij over op het Fries. Tot verbazing van twee andere onderduikers die wel daadwerkelijk uit het westen kwamen. “Hoe kan het nu dat je al zo snel Fries spreekt”. Fokkema vertelt het nog altijd glunderend.
Helden
Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de overval op de Leeuwarder gevangenis veel aandacht. Prins Bernhard schreef in zijn rol als bevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten dat de actie hem met trots vervulde. In 1962 werd er zelfs een heuse speelfilm van gemaakt met onder andere Kees Brusse en Piet Römer in de hoofdrol.
Toch wilden de deelnemers aan de overval geen helden genoemd worden. “Maar dat waren ze voor mij wel”, zo zegt Fokkema. “En dat zullen ze ook altijd blijven, want wat zij hebben gedaan is ongelooflijk. Zij hebben hun eigen leven willens en wetens in de waagschaal gesteld om mij en al die anderen te redden. En dat zal ik nooit vergeten.”
Verder kijken en lezen
- Meer artikelen over de geschiedenis van Friesland en de Tweede Wereldoorlog op GeschiedenisBeleven.nl
- De website van de Blokhuispoort-gevangenis
- Het hoorspel dat in 1970 gemaakt is van de overval
- Video: fragment uit de film De Overval uit 1962 op YouTube
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Wytse Vellinga
