Heksen in de Harz: waar is het echte verhaal?

woensdag 5 oktober 2011

De bergen van de Harz in Midden-Duitsland zijn een bekend wandelgebied, de bossen en rotsformaties een waar paradijs voor avonturiers. Eenmaal aangekomen duiken er langs de weg informatieborden op met heksen. Alleen voor de toeristen? Of is er meer aan de hand?

Het is 17 juli 1583 in Wernigerode, een klein stadje ergens in de Harz. Anna Suprang is door een rechter schuldig bevonden aan hekserij en duivelsverering. Ze heeft maanden van ondervragingen achter de rug. Praten, scheldpartijen en martelingen ondergaat ze tot ze breekt en ‘opbiecht’ wat ze gedaan heeft. Ja, ze heeft jaren geleden een pact met de duivel gesloten en ja, ze heeft negen jaar lang mensen gekweld met zwarte magie. En van de duivel heeft ze geleerd gifbrouwsels te maken. Deze afgedwongen bekentenissen zijn genoeg om haar te veroordelen tot de brandstapel.

Kruidenmengsels

Hekserij, toverij en magie: in Anna’s tijd jaagt het mensen angst aan. Vooral de zwarte, slechte varianten. Mensen geloven ook in goede magie en toverij. Logisch dat Anna ter verdediging aanvoert dat ze met kruidenmengsels ook mensen geholpen heeft. Maar dat weegt voor de rechter niet op tegen de andere bekentenissen.

Vooral Anna’s pact met de duivel weegt zwaar. Want dat is ketterij en wordt gevaarlijk geacht voor de kerk en de maatschappij. Ketterij is een doodzonde en daarmee een zwaarwegende reden voor de ‘jacht’ op heksen. In sommige regio’s tot in de 18e eeuw.

Het dorpje Wenigrode waar Anna Suprang woonde en veroordeeld werd voor hekserij en duivelsverering. Op de achtergrond de Brocken, de berg waar de heksen zouden samenkomen. (foto: Wikimedia)

Rondvliegen op bokken

De Brocken, de hoogste berg van de Harz, heeft een speciale plaats in het heksen-bijgeloof. In 1668 heeft Johannes Praetorius (1630-1680) de Brocken beschreven als heksenverzamelplaats, waar zeer veel gruwelijke dingen plaatsvinden en waar heksen rondvliegen op bokken. Zijn beschrijving heeft veel bijgedragen aan de reputatie van de berg.

Er zijn in de Harz ook daadwerkelijk veel processen tegen heksen of tovenaars gevoerd. De heksenjacht is er in de 16e en de 17e eeuw op zijn hevigst. Hoeveel processen er zijn geweest is niet meer precies te achterhalen. Veel archieven zijn verloren gegaan.

In Wernigerode aan de voet van de Brocken bijvoorbeeld zijn veroordelingen van minstens 21 vrouwen bekend. Niet alleen Anna Suprang is er op 17 juli 1583 verbrand, ook drie andere vrouwen zijn die dag tot de vuurdood veroordeeld. Van Quedlinburg, een andere stad in de Harz, zijn 38 processen bekend met 40 veroordelingen.

Heksen op bokken en bezemstelen die in de nacht van 30 april op 1 mei (Walpurgisnacht ) naar de top van de Brocken vliegen voor een heksenbal met duivels en demonen. Een detail uit een illustratie uit 1829 van Johann Heinrich Ramberg. (foto: Wikimedia)

Duivelspact

Wie zijn deze vermeende tovenaars en heksen? Voornamelijk vrouwen, blijkt. Op basis van bewaard gebleven rechtsdocumenten schatten historici tegenwoordig, dat ongeveer 75 procent van de beschuldigden vrouw was. De van hekserij en duivelsverering beschuldigde mensen komen vaak uit de lage sociale klassen. In veel gevallen zijn het arme en geïsoleerde mensen zoals bijvoorbeeld weduwen. Dit maakt hen sneller verdacht en kwetsbaarder dan mensen uit bijvoorbeeld een grote stad.

En, zo is de redenering, arme in afzondering wonende mensen zijn ook makkelijker een prooi voor de duivel. Die kan hen iets bieden wat ze niet hebben en zo eenvoudig verleiden tot een pact.

Waarom die beschuldigingen? De grond voor de beschuldigingen is zeer divers. Er kunnen natuurverschijnselen, vreemde gebeurtenissen, misoogsten en ziekten in het spel zijn. Maar het kan de aanklagers ook te doen zijn om een politieke afrekeningen, wraak of financieel gewin. En natuurlijk is er ook oprecht geloof dat de beschuldigde magie bezit en de normale hardwerkende mensen kwaad doet.

De vuurdood

Na de beschuldigingen, bijvoorbeeld door buurtbewoners, wordt de verdachte overgeleverd aan de rechtbank voor ondervraging, net als Anna Suprang. De gerechtsdienaren kunnen vertrouwen op boeken, speciaal geschreven voor tribunalen tegen heksen, tovenaars en kwade magie. Het vonnis luidt meestal vuurdood, verbanning of marteling.

Boeken en vlugschriften van tegenstanders van de heksenvervolgingen hebben bijgedragen aan het einde ervan. Zelfs tijdens de hoogtepunten van de processen, zijn er geleerden die zich uitspreken tegen de processen, de martelingen en zelfs tegen het geloof in zwarte magie en hekserij. Zij stellen zichzelf vragen en twijfelen en staan daarmee aan het begin van de verandering in het denken over zwarte kwade magie.

Uiteindelijk zijn aan het einde van de 17e eeuw, begin 18e de grootste vervolgingen voorbij. Ook in de Harz.

Een beeld van de heks en de duivel op de Hexentanzplatz. (foto’s: Wikimedia)

Souvenirheks op een bezem

Ongeveer een eeuw later laat Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) in zijn tragedie Faust heksen bijeenkomen bovenop de Brocken. Goethe baseert zich op de al veel langer bestaande Brockenlegenden. Door de populariteit van de schrijver en zijn Faust wordt de berg een modern soort bedevaartsoort en uiteindelijk een toeristische trekpleister. Dat Goethe de berg zelf ook bezoekt heeft daaraan zeker bijgedragen.

Tegenwoordig struikel je in de Harz over de ‘souvenir’heksen. Maar er is geen enkele verwijzing naar de historische achtergrond van heksen en heksenprocessen. Een grillige rotsformatie met een informatiebord over het werk van Goethe is het enige wat toeristen herinnert aan de legende van de Brocken als heksenplaats.

Hetzelfde geldt voor de Heksendansplaats in de buurt van het dorp Thale. Het is nu alleen nog maar een kunstmatige ring van stenen met daarop beelden van twee demonen en een stereotype heks. Overal waar je kijkt: souvenirwinkels, restaurantjes en kioskjes.

Koop een souvenirheks op een bezem of eet een worst uit de ‘duivelsgrill’. Maar verder dan dat gaat het niet.

Zwarte bladzijde

Het is moeilijk om in de Harz serieuze achtergrondinformatie te vinden over de processen of de slachtoffers van voorbije eeuwen. Het lijkt erop dat de regio liever niet herinnerd wordt aan deze zwarte bladzijde uit zijn geschiedenis.

Toch is er hoop. Want tegen de stroom in probeert een museum in Wernigerode de geschiedenis van de heksenprocessen weer levend te maken voor de vele toeristen in de regio.

Een Walpurgisnachtsscene door Fritz Roeber. (foto: Wikimedia)