De Duitse arts en auteur Uwe Tellkamp (1968-) publiceerde in 2008 de roman De Toren. Hij beschrijft hierin de lotgevallen van een aantal gezinnen in het Dresden van de jaren tachtig. Neem de roman mee op een bezoek naar Dresden en kijk verder dan de geijkte bezienswaardigheden.
Door Lars Sanders
Dresden stond lang bekend als het noordelijke equivalent van Florence. In de nacht van 13 op 14 februari 1945 wierpen de geallieerden echter ruim 650.000 brandbommen op de stad. Dresden was vrijwel volledig verwoest. Daarop volgden ruim vijftig jaar onder het communistische bewind van de Duitse Democratische Republiek (DDR).
De recente geschiedenis heeft sporen nagelaten, ook waar je deze in eerste instantie niet vermoedt. Uwe Tellkamp laat zijn romanpersonages regelmatig een bekend Dresdens spreekwoord uitspreken:
“Wie niet meer kan huilen, moet Dresden bezoeken om het weer te leren”.
De bezoeker zal in de stad echter niet alleen verdriet aantreffen.
Socialistisch Florence
Het recente verleden is het meest zichtbaar in een wijk als Johannstadt. In 1950 kondigde de Oost-Duitse regering aan dat het Florence aan de Elbe hier volgens socialistisch ideaal opnieuw tot leven zou worden gebracht. Even buiten het oude stadscentrum werd het puin uit de verwoeste stad vermalen tot bouwmateriaal voor het nieuw te bouwen stadsdeel.
Uit puin en betonplaten stampte de regering een nieuwe woonwijk uit de grond. Volgens de propaganda zou de werkende mens hier op zijn gemak kunnen genieten van zijn vrije tijd. De realiteit was echter weerspanniger. De bewoners waren volledig afhankelijk van de staat. De woningen werden amper onderhouden, het kon maanden duren voor een lekkend dak was gerepareerd en elektriciteit en water vielen regelmatig uit.
Tellkamp beschrijft hoe in de strenge winter van 1986/1987 de stroomvoorziening in de gehele stad uitvalt. Als een romanpersonage over de Johannstadt uitkijkt, is de stad volledig in donker gehuld. De bewoners moesten meerdere dagen improviseren voordat de stroomtoevoer naar de stad weer hersteld was.De vormeloze hoogbouw maakt tegenwoordig een troosteloze indruk, maar de sfeer van het leven in een communistische wijk is nog te proeven. Het Plattenbaumuseum in Johannstadt biedt daarnaast een niet alledaags museumbezoek.
Een tafereel in de wijk Johannstadt uit 1965. (foto: Wikimedia)
Bij toerbeurt douchen
De hoofdpersonen in de roman wonen in de villawijk Loschwitz. De roman speelt zich af in een milieu van artsen, schrijvers en kunstenaars. De wijk biedt een heel ander gezicht dan Johannstadt. Loschwitz ligt op een heuvel buiten het stadscentrum en de villa’s uit de negentiende eeuw zijn tijdens het bombardement op de stad grotendeels gespaard gebleven.
Tellkamp beschrijft hoe het leven in dit stadsdeel dezelfde frustraties kon opleveren als het wonen in de hoogbouw van Johannstadt. De bewoners kregen een deel van de villa als woonruimte toegewezen en moesten de centrale voorzieningen delen met de andere bewoners. Zo kon het gebeuren dat de verschillende bewoners van een villa bij toerbeurt moesten douchen. Ook hier vielen stroom en verwarming regelmatig uit en de villa’s raakten door gebrek aan onderhoud steeds verder in verval . Na de val van de DDR is de buurt echter gerestaureerd waardoor het nu een van de schilderachtigste wijken van de stad is.
Uitzicht vanaf de Blaues Wunder-brug op de schilderachtige wijk Loschwitz in 2008. (Foto: Wikimedia)
Zuilen van beschilderd gips
De bekende bezienswaardigheden in het oude centrum van Dresden lijken op het eerste gezicht aan oorlog en dictatuur ontsnapt te zijn. Niets blijkt echter minder waar. Ook de beroemde Semperoper uit 1871 raakte tijdens het bombardement zwaar beschadigd. Jarenlang bleef ze als ruïne onderdeel van het stadsbeeld. Vanaf begin jaren 50 werd geld ingezameld om het operahuis opnieuw op te bouwen. Het bestuur van de stad Dresden gaf echter aan geen middelen voor de wederopbouw vrij te kunnen maken, omdat het bouwen van woningen hogere prioriteit had.
Met het door de bevolking ingezamelde geld kon alleen de voorgevel gereconstrueerd worden. De echte wederopbouw kon pas in 1977 beginnen. Uiterlijk en interieur van het gebouw werden minutieus gereconstrueerd. In 1985 is het operagebouw met veel vertoon heropend.
De heropening komt voor in de roman van Tellkamp. Een van de hoofdpersonen is arts en heeft het geluk om deze avond als medicus voor de aanwezige staatslieden te mogen fungeren. Terwijl de autoriteiten vanuit de koningsloge van de eerste opera-uitvoering sinds de Tweede Wereldoorlog genieten, is de arts dolblij dat hij vanuit de wandelgangen getuige mag zijn van deze uitvoering. De reconstructie heeft destijds 225 miljoen DDR-mark gekost.
Toch is niet alles even historisch getrouw gereconstrueerd: de marmeren zuilen blijken uit kostenoverwegingen van beschilderd gips te zijn.
Het operahuis Semperoper in 1999. (foto: Wikimedia)
Gewelddadig einde
In 1989 kwam het communistische regime in Dresden chaotisch ten einde. In Praag waren veel Oost-Duitsers de West-Duitse ambassade ingevlucht. Na lang onderhandelen kregen deze ambassadevluchtelingen toestemming om naar West-Duitsland te vertrekken. De trein die deze mensen naar het Westen bracht kwam langs Dresden. Op het station van de stad probeerden veel inwoners desnoods met geweld een plek in deze treinen te bemachtigen. De politie greep hard in en schuwde het geweld niet. Terwijl het regime op zijn laatste benen liep, belandden veel burgers nog in de gevangenis.
Ook een personage uit De Toren komt in de problemen. Hoewel deze een reguliere trein naar Oost-Berlijn moet hebben, raakt hij verstrikt in de mensenmenigte en wordt door een agent hardhandig verwijderd.
Dit brengt ons bij een andere plek in Dresden die een bezoek waard is: het gevangeniscomplex aan de Bautzener Strasse, waar deze burgers voor verhoor werden opgesloten, is in zijn geheel bewaard gebleven. Een bezichtiging van het complex laat de bezoeker de duistere kant van het socialisme in al zijn intensiteit ervaren.
Met andere ogen bekijken
Tegenwoordig is Dresden een van de economische motoren van het voormalige Oost-Duitsland en trekt veel toeristen. De roman van Tellkamp geeft een mooi beeld van hoe het leven er nog niet eens heel lang geleden aan toe ging.
Het is een aansporing om deze stad ook eens met andere ogen te bekijken. En dat niet alleen voor mensen die weer willen leren huilen.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over Duitsland en de DDR op GeschiedenisBeleven.nl
- Dresden bezoeken? Op de website van de stad Dresden zijn praktische tips voor bezoekers en een plattegrond van de stad te vinden. Lees de roman: De Toren.
- Verhaal uit een verzonken land (2008), Uwe Tellkamp, Uitgeverij de Arbeiderspers. Vertaald uit het Duits door Goverdien Hauth-Gruppen.
- Zie voor een recensie van De Toren: Antoine Verbij, ‘Hoe alles en iedereen wegrotte’ (Trouw 07/11/09)
- Bekijk een Duitstalig promotiefilmpje voor de roman De Toren met mooie beelden uit Dresden, waarin Uwe Tellkamp zelf aan het woord komt:
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Lars Sanders, eindredacteur: Suzanne Schönbeck, foto’s: Uitgeverij de Arbeiderspers en Wikimedia
