Hitlers vergeten voorganger

vrijdag 1 maart 2013

De nazi’s grijpen in januari 1933 in Duitsland de macht. Het begin van een twaalfjarige dictatuur en uiteindelijk een wereldoorlog. Was de geschiedenis anders gelopen als Hitlers voorganger, de ‘linkse generaal’ Kurt von Schleicher, niet buitenspel was gezet?

Kurt Ferdinand Friedrich Hermann von Schleicher (1882-1934) heeft aanvankelijk weinig op met de Weimarrepubliek, het Duitsland van na het Keizerrijk. Hij behoort tot een adellijk en militair geslacht en ziet liever de macht aan de keizer en de legerleiding, waar hij zelf als generaal ook toe behoort. Aan pragmatisme ontbreekt het hem echter niet en daardoor slaagt hij er in om in de nieuwe republiek tot de hoogste regionen van de macht door te dringen.

Als adviseur van rijkspresident Paul von Hindenburg (1847-1934) behoort hij vanaf het midden van de jaren ’20 tot de politieke elite.

Communistisch gevaar

Hoewel de oud-generaal partijloos is, krijgt hij als adviseur van Von Hindenburg feitelijk de rol van ‘informateur’ bij het vormen van een nieuw kabinet. Politieke samenwerking met de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD) is voor hem een waar schrikbeeld. De in aanhang groeiende communisten vormen volgens Von Schleicher – al is het alleen maar vanwege de nauwe banden met de Sovjet-Unie – een direct gevaar voor Duitsland. Zijn houding ten opzichte van de nationaalsocialisten is iets positiever. Hoewel hij niets ziet in de nazi-ideologie en afkerig is van het bijbehorende antisemitisme, ziet en zoekt Von Schleicher wel mogelijkheden om samen te werken met de National Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP).

Hij gelooft namelijk in het zogeheten Zähmungskonzept. Deze strategie is begin jaren dertig populair bij een aantal invloedrijke Duitse politici. Zij willen de NSDAP temmen (zähmen in het Duits) door haar bij de regering te betrekken. Het achterliggende idee: als de partij eenmaal verantwoordelijkheid draagt, zullen Adolf Hitler (1889-1945) en de zijnen minder radicale standpunten moeten innemen en ingekapseld worden door de politieke cultuur waartegen zij zich juist verzetten.

Rechtse koers

Vanuit die gedachte maakt Von Schleicher zich sterk voor een coalitie met de NSDAP. Dit mislukt, omdat president Von Hindenburg Hitler probeert af te schepen met het vicekanseliersschap. In plaats daarvan treedt in de zomer van 1932 het eerste kabinet-Von Papen aan. Von Schleicher wordt minister van Defensie en adviseert een zo rechts mogelijke koers te varen in de hoop zo de NSDAP de wind uit de zeilen te nemen.

Von Papens kabinet verliest echter, nog voor het echt aan het werk kan gaan, alle steun in het door de nazi’s gedomineerde parlement. Het kan niets anders doen dan opnieuw verkiezingen uitschrijven. Bij die stembusgang in november 1932 verliest de NSDAP licht, maar ze blijft veruit de grootste in de Rijksdag. De communisten boeken een paar zetels winst en het draagvlak voor de traditionele democratische partijen blijft onverminderd klein. Bij gebrek aan alternatieven wordt Franz von Papen (1879-1969) opnieuw rijkskanselier. Von Schleicher blijft minister van Defensie.

Het kabinet-Von Papen bij zijn aantreden in juni 1932, met rechtsachter Kurt von Schleicher. De tweede van rechts op de voorste rij is rijkskanselier Franz von Papen (foto: Wikimedia).

Grof geschut

Bij de eerste zitting van dit nieuwe kabinet, op 2 december 1932, doet Von Papen zijn plannen uit de doeken: om de politieke en economische crisis in het land te bezweren, wil hij grof geschut inzetten. Zo moeten alle politieke partijen tijdelijk door leger en politie onderdrukt worden om rust en ruimte te creëren voor hervorming van de grondwet. Von Schleicher is fel tegenstander van deze aanpak, omdat partijen als de KPD en de NSDAP beide de beschikking hebben over niet te onderschatten gewapende milities. Onder die explosieve omstandigheden is een burgeroorlog niet ondenkbaar.

Een meerderheid van de ministers schaart zich achter Von Schleicher. Hierop legt Von Papen zijn functie neer en spreekt rijkspresident Von Hindenburg de historische woorden: “Dann müssen wir in Gottes Namen Herrn von Schleicher sein Glück versuchen lassen!” Ofwel: Von Schleicher mag het op 3 december 1932 als rijkskanselier gaan proberen.

Tweespalt NSDAP

In plaats van grof geschut gaat de nieuwe rijkskanselier liever voor het zogenaamde Querfront: een intensieve samenwerking tussen allerlei partijen en maatschappelijke organisaties. Zo hoopt hij een brede tegenbeweging te formeren die daadkrachtig de economische malaise gaat aanpakken. Cruciaal voor het slagen van het Querfront zijn de gesprekken die Von Schleicher in de eerste week van zijn kanselierschap in het geheim voert met Gregor Strasser (1892 – 1934). Strasser behoort tot de linkervleugel van de NSDAP en kan in die dagen rekenen op een populariteit die niet veel onderdoet voor die van Hitler.

Von Schleicher biedt Strasser het vicekanselierschap aan, op voorwaarde dat de NSDAP zich aansluit bij zijn front. Door de stijfkoppige Hitler te passeren, hoopt Von Schleicher tweespalt en misschien zelfs een splitsing binnen de nazipartij te kunnen veroorzaken.

Maar de gesprekken met Strasser blijven niet lang geheim en leiden tot een diepe crisis binnen de NSDAP. Strasser delft het onderspit en legt onder druk van Hitler al zijn partijfuncties neer. Von Schleicher heeft op het verkeerde paard gewed. Als de onderhandelingen met de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) eveneens op niets uitlopen, heeft Von Papen de munitie om Von Schleicher buitenspel te zetten.

Kurt von Schleicher, 1933 (foto: Wikimedia)

Achter de schermen

En dan is het 4 januari 1933. In een villa in Keulen gooien twee mannen het op een akkoordje: het wordt tijd voor een kabinet Von Papen-Hitler. Met, zo eist Hitler, de NSDAP-leider als rijkskanselier. Achter de schermen maken zij de rijkspresident warm voor hun plannen. Maar Von Hindenburg, dan al ver in de tachtig, ziet Hitler liever niet als rijkskanselier. Von Papen en Hitler voeren daarop lange en indringende gesprekken met de verzwakte president, waarin zij hameren op het onvermogen van Von Schleicher om de crisis op te lossen en de gevaren die dat met zich meebrengt.

In Von Hindenburgs zoon Oskar vinden zij een bondgenoot. Onder invloed van zijn zoon stelt de bejaarde president uiteindelijk zijn mening over Hitler bij. Von Schleichers dagen als rijkskanselier zijn geteld.

Buitenspel

Wat Von Schleicher vreesde, lijkt in die januarimaand waarheid te gaan worden: de nazi’s dreigen aan de macht te komen. Hij breekt definitief met het Zähmungskonzept door bij Von Hindenburg aan te dringen op het uitroepen van de noodtoestand, het ontbinden van het parlement en het verbieden van de NSDAP en de KPD. Maar de politicus Von Schleicher is op dat moment al buitenspel gezet en zijn verzoek wordt afgewezen. Hij moet aftreden en kan het tij niet meer keren: Hitler formeert met Von Papen een kabinet en treedt op 30 januari 1933 aan als rijkskanselier.

De Führer zou de poging van de ‘linkse generaal’ om verdeeldheid binnen de NSDAP te zaaien bepaald niet vergeten. Kurt von Schleicher wordt net als Gregor Strasser op 30 juni 1934 tijdens de Nacht van de Lange Messen door SS’ers vermoord.

Adolf Hitler laat zich als nieuwe rijkskanselier toejuichen bij de nationale 1 mei-viering van 1933. Achterin de auto zit vicekanselier Franz von Papen (foto: Wikimedia).