Eind augustus begint het jaarlijkse Gebroeders van Limburg Festival in Nijmegen. Gedurende dit driedaagse festival, waarin het werk van de Gebroeders van Limburg centraal staat, zullen middeleeuwse tijden herleven in de Gelderse stad en waant de bezoeker zich in een getijdenboek.
Door Bas Vogel
Tijdens het Gebroeders van Limburg Festival brengen honderden figuranten de middeleeuwen terug naar Nijmegen. Het festival, dat ieder jaar een ander thema heeft, belooft lezingen, demonstraties en middeleeuwse muziek. Ook kan je naar een middeleeuws banket of zelfs naar een middeleeuwse mis.
Maar wat maakt De Gebroeders zo bijzonder dat er een festival naar ze is vernoemd? De Gebroeders van Limburg verworven bekendheid door hun getijdenboeken. Deze literaire en kunsthistorische bronnen worden regelmatig aangehaald om het leven in de middeleeuwen te duiden.
Wat vertelt het oeuvre van de Gebroeders van Limburg ons nu precies over de middeleeuwen?
De een zijn dood
De broers Herman (1385-1416), Paul (1386-1416) en Johan (1388-1416) Van Limburg, afkomstig uit het Gelderse Nijmegen, gingen al op jonge leeftijd in de leer bij goudsmid Alebret de Bolure in Parijs. Faam verwierven ze echter in de schilderkunst, die ze waarschijnlijk aangeleerd kregen van oom Jan Maelwael, een respectabele kunstenaar uit Nijmegen. Als beginnende verluchters, tekenaars van middeleeuwse miniaturen, werkten de broers aan handschriften, waaronder een Bijbel voor Filips de Stoute, hertog van Bourgondië.
Na het overlijden van de hertog traden ze in dienst van diens broer Jean du Berry. Hertog du Berry zal een belangrijk mecenas voor de Gebroeders worden, en de samenwerking tussen deze partijen zal vooral voor historici een zegen blijken.
Twee losse pagina’s uit Belles Heures, het eerste getijdenboek dat de Gebroeders van Limburg in de vroege 15e eeuw maakten in opdracht van duc du Berry. De linker afbeelding draagt de titel ‘Le Duc en voyage’.
Getijdenboeken
De Gebroeders van Limburg bleken al snel bekwame miniaturisten. Ze specialiseerden zich in boekillustraties en vervaardigden getijdenboeken. Het getijdenboek was dé bestseller uit de late middeleeuwen en de vroege renaissance. Tussen 1250 en 1550 zijn er meer getijdenboeken geproduceerd dan Bijbels. Een getijdenboek mag een breviarium of brevier genoemd worden. In een brevier staan de gebeden die een gelovige dagelijks moet bidden en op welk tijdstip hij dit moet doen. Per dag moest er acht keer gebeden worden.
De naam verwijst dan ook naar de tijden (getijden) van de dag waarop gebeden moest worden, en dus niet naar de getijden van het jaar.
In tegenstelling tot het traditionele brevier was het getijdenboek niet bestemd voor priesters; ze werden geproduceerd voor de seculiere markt. In het katholicisme is de Maagd Maria altijd populair geweest, en het leven van Onze Lieve Vrouwe was ook een gewild onderwerp van getijdenboeken. Ook niet-canonieke verhalen van de jeugd van Christus waren populair. Hiernaast bevatte het getijdenboek praktischere informatie als kalenders met de dagen van heiligen en afbeeldingen van sterrenstelsels.
Geïllumineerde handschriften
Het getijdenboek was simpeler dan het breviarium. Hoewel aanvankelijk geschreven in het Latijn, kwamen er tegen het einde van de veertiende eeuw ook Nederlandstalige publicaties. Al mag je veronderstellen dat afnemers van getijdenboeken het Latijn ook machtig waren. Dit is een betwistbare stelling, maar een gangbare. Aan de hand van religieuze teksten in Latijn leerden veel gelovigen lezen en schrijven. Ook in de mis was het Latijn niet vreemd.
Getijdenboeken kwamen in de vorm van geïllumineerde handschriften en waren bestemd voor privédevotie; in de praktijk was het dus een gebedenboek en bracht het boekwerk de liturgie in huis. Het uiterlijk van een getijdenboek was verbonden met de waarde ervan, oftewel met de welvaart van de opdrachtgever.
De mooiste handschriften, zoals van de hand van de Gebroeders van Limburg, waren rijk gedecoreerde exemplaren op perkament en gebonden in leer en edelmetaal. Goedkoper waren de papieren varianten zonder illustraties.
De toepassing van getijdenboeken was vooral praktisch. Gedetailleerde illustraties dienden om het inlevingsvermogen van de geloofsbeleider te vergroten. Het waren gebruiksvoorwerpen voor privédevotie en daarmee geen kunstobjecten.
Desondanks waren de afbeeldingen in een boek de enige vorm van kunst die die middenstand bezat. Welgestelden vonden het ook geen probleem meerdere getijdenboeken te bezitten. Jean de Berry had er zelfs vijftien, waaruit je mag opmaken dat de eigenaar toch enige status ontleende aan het bezit van een getijdenboek.
De maand januari en oktober uit het Getijdenboek Les Trés Riches Heures du Duc de Berry uit 1412/16 door de Gebroeders van Limburg.
Het historisch belang
Het historische aspect van het getijdenboek is zeer interessant. Getijdenboeken werden veelal in opdracht gemaakt, en de opdrachtgever had volledige controle over de inhoud ervan. Vaak werd de familiegeschiedenis van de opdrachtgever opgenomen in het boekwerk, soms in combinatie met portretten, emblemen, initialen, monogrammen, motto’s en wapenschilden.
Dit is goed te zien in de afbeelding bij de maand januari in het Les Très Riches Heures du Duc de Berry door de Gebroeders van Limburg (zie afbeelding hierboven). Op deze afbeelding zit de Hertog du Berry aan een tafel. Boven hem is een serie heraldische motieven zichtbaar. Het is te veronderstellen dat de overige figuren geportretteerd zijn. Ook vertelt de afbeelding iets over de klederdracht van de periode, alsmede de manier waarop een dergelijk festival wordt aangekleed.
Daarnaast was het gebruikelijk om religieuze afbeeldingen op contemporaine wijze af te beelden. Christus loopt rond in de middeleeuwen in plaats van de oudheid. Dit was een bewuste keuze, bedoeld om de geloofsbeleider meer in het verhaal te betrekken; het versterkt het inlevingsvermogen.
Ook voor de historici is dit buitengewoon nuttig. In de maand oktober zien we een tafereel dat zich afspeelt voor Hôtel de Nesle, een van de Parijse residenties van Jean de Berry. Het is een gedetailleerde en getrouwe weergave van dit paleis; een nuttige bron voor architectuurhistorici. Het tafereel ervoor geeft ons een inkijkje in de landbouwkundige praktijk van die periode.
Detail uit de Maand oktober uit het Getijdenboek Les Très Riches Heures, met voor historici buitengewoon nuttige details van Hôtel de Nesle, een van de Parijse residenties van Jean de Berry.
Van de middeleeuwen naar het heden
Het is verdedigbaar te stellen dat de mooiste getijdenboeken van de handen van de Gebroeders van Limburg kwamen. Deze onbezongen helden van de middeleeuwen verdienen geëerd te worden in een festival. In getijdenboeken zien we middeleeuwse klederdracht, de uitvoering van rituelen en gebruiken, gebruiksvoorwerpen en architectuur. Getijdenboeken brengen de lezer in contact met de middeleeuwen.
Een manier om nu in contact te komen met de middeleeuwen is door eind augustus naar het Gebroeders van Limburg Festival in Nijmegen te gaan.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over kunstgeschiedenis op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees ook het artikel over het Valkhof in Nijmegen; één van de locaties van het Gebroeders van Limburg Festival.
- Ook een keertje naar het Gebroeders van Limburg Festival?
- Bekijk de website van het Gebroeders van Limburg festival.
- De Stichting van de Gebroeders van Limburg heeft een deel van de Getijdenboeken online staan.
- Via Noviomagus kun je meer te weten komen over Nijmegen zelf, de geboorteplaats van de Gebroeders van Limburg.
- Bekijk dit fragment over de Gebroeders van Limburg in de documentaire Verborgen Meesters van de middeleeuwen (2005):
©Geschiedenisbeleven.nl, Auteur: Bas Vogel, Eindredactie: Daniëlle van Mourik, Foto’s: Wikimedia en Gebroeders van Limburg Festival).
