Een historische vergissing: Nijmegen 1944

dinsdag 5 juli 2011

In Nijmegen ging de bevrijding van Nederland in 1945 gepaard met groot verdriet. Op 22 februari 1944 hadden de geallieerden de binnenstad gebombardeerd. Van het oude Nijmegen was weinig meer over. Hoe kon het gebeuren dat juist een bondgenoot Nijmegen verwoestte?

Vele Nijmegenaren durven deze vraag pas tientallen jaren na de bevrijding te stellen. Met bijna 800 doden, duizenden gewonden en een verwoestte binnenstad, was het bombardement een zwaar trauma voor hen. Bovendien werd Nijmegen in september van datzelfde jaar frontstad met de start van operatie Market Garden, waardoor de stad opnieuw zwaar geraakt zou worden.

Tot op heden vindt jaarlijks de herdenking van het bombardement en Nijmegen Frontstad plaats. Dit laat wel zien dat de gebeurtenissen van 1944 nog vele generaties lang doorwerken in Nijmegen.

Maar hoe was het mogelijk dat een geallieerde bondgenoot Nijmegen bombardeerde? Was Nijmegen een gelegenheidsdoel? Of was het bombardement een grove vergissing? Recent historisch onderzoek toont aan dat miscommunicatie de belangrijkste oorzaak is van het bombardement.

Big Week

Het is 18 mei 1943: de Amerikaanse president Roosevelt (1882 –1945) en de Britse premier Churchill (1874–1965) bespreken een nieuwe strategie om het tij in de oorlog te keren. Ze komen tot de conclusie dat het geen zin heeft om een invasie in Frankrijk te beginnen zolang de Geallieerden geen heer en meester zijn van het Europese luchtruim.

Om dat doel te bereiken willen de Amerikanen en Britten stelselmatig strategische doelen aanvallen om de Duitse strijdkrachten te verzwakken. De Amerikanen zouden overdag precisiebombardementen uitvoeren en de Britten in de avonduren het gebied rond het doel. De Duitsers mochten niet de kans krijgen om zich spoedig te herstellen.

Vanaf juli 1943 voeren de Amerikanen en Britten gezamenlijk diverse bombardementen uit op de Duitse oorlogsindustrie. In november maken de bevelhebbers plannen voor een massale en geconcentreerde aanval op de Duitse vliegtuigindustrie. Deze operatie krijgt de codenaam Argument. Soldaten spraken ook wel van Big Week, omdat de aanvallen in een tijdsbestek van één week zouden plaatsvinden.

Door vertraging in de opbouw van de beschermingsvloot en de trainingsprogramma’s en conflicten in de militaire top, vindt de operatie pas in februari 1944 plaats.

Chaos

Op 19 februari zijn de weersvoorspellingen gunstig genoeg voor Big Week en krijgen de bevelhebbers het groene licht. De eerste aanvallen verlopen volgens plan. In de ochtend van 22 februari krijgen de Amerikaanse piloten tijdens de briefing te horen dat de Messerschmitt-fabriek bij de Duitse stad Gotha en twee nabijgelegen vliegvelden de hoofddoelen zijn van de missie. Als vervangend doel krijgen de piloten het vliegveld van de stad Eschwege toegewezen.

Waren beide doelen niet haalbaar, dan moesten de piloten de aanval inzetten op “any militairy objective in Germany, preferably airdromes”.

Om 9.20 uur stijgen meer dan 150 vliegtuigen op vanuit het Britse Flixton, Suffolk. Maar de weersomstandigheden verslechteren en gooien roet in het eten. Sneeuw en harde wind beperken het zicht van de piloten. Door deze omstandigheden hebben ze zeer grote moeite om de juiste gevechtsformatie tot stand te brengen. Door de chaos verliezen hele eskaders het contact met hun groep en keren terug. Enkele groepen bommenwerpers vliegen door.

Gelegenheidsdoelen

Boven Nederlands grondgebied krijgen de doorgevlogen eskaders van divisiecommandant James Hodges een terugroepbericht. James (Jack) Wood, de commandant van het gevechtseskader, vraagt om bevestiging: het is immers denkbaar dat Duitsers dit bericht hebben verzonden om verwarring te zaaien. Na een half uur constateert hij de juistheid van het bericht. Wood blaast de missie af en geeft de terugkerende piloten de opdracht gelegenheidsdoelen te bombarderen.

Niet veel later droppen deze piloten 71 clusterbommen en 144 bommen van ieder 500 pond op Nijmegen.

De gevolgen zijn enorm: 763 mensen komen om, bijna 1.250 gebouwen worden verwoest en vele duizenden raken dakloos.

Naast Nijmegen vallen er tevens bommen op Arnhem, Deventer en Enschede. Achteraf blijkt dat de piloten geen bommen mochten gooien op Nederlandse steden.

Wat ging er mis? Uit de verklaringen van de piloten blijkt dat een deel wist dat ze Nijmegen bombardeerden, maar in de veronderstelling was dat deze stad in Duitsland lag. Andere piloten dachten dat het was toegestaan om gelegenheidsdoelen in bezette gebieden te bombarderen. Dat was echter alleen geoorloofd als daartoe expliciet instructies waren verstrekt. De officieren gingen ervan uit dat dit protocol bekend was bij de piloten, daarom zeiden ze er niets over bij de briefing.

Een pijnlijke vergissing, zo blijkt achteraf. In het officiële rapport schrijft divisiecommandant Hodges dat de Nederlandse steden “were mistaken for last resort targets in Germany and bombed”.

Verwoest Nijmegen na het bombardement. (fotograaf onbekend, collectie Rijksvoorlichtingsdienst)

Vergissing?

Het bombardement op Nijmegen wordt, zoals bij diverse Nederlandse steden na de oorlog, een vergissingsbombardement genoemd. Uit de historische feiten blijkt immers dat Nijmegen helemaal niet gebombardeerd had mogen worden. Toch ligt deze conclusie iets genuanceerder, zo vindt historicus Joost Rosendaal die het boek Nijmegen ’44 schreef.

Zowel in zijn boek als in een interview met de Gelderlander over het bombardement weigert hij het woord ‘vergissing’ in de mond te nemen. Rosendaal wijst erop dat de piloten die aan deze missie deelnamen weinig ervaring hadden. Daarnaast bestonden er veel tegenstrijdigheden over de vraag wat wel en niet gebombardeerd mocht worden.

“Er is bewust een gelegenheidsdoel gebombardeerd, dat echter niet eensluidend geïdentificeerd was”, volgens Rosendaal. Nijmegen was een stad met een spoorwegemplacement en tamelijk grote gebouwen die als opslagplaatsen oogden.

Collectieve geheugen

Vergissing of niet, het bombardement op Nijmegen heeft veel pijn en verdriet veroorzaakt en een groot deel van de historische binnenstad verwoest. Het bombardement heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de huidige identiteit en het aanzicht van de stad.

Nederland kent diverse historische gebeurtenissen die een plek hebben ingenomen in ons collectieve geheugen. Vreemd genoeg hoort het bombardement op Nijmegen niet thuis in dit rijtje, terwijl het een van de gebeurtenissen is in de Nederlandse historie dat het hoogste dodenaantal kent. Naast het hoge dodenaantal geeft het feit dat niet de vijand, maar een van onze geallieerde bondgenoten de bommen dropte het voorval een bittere nasmaak.

Het bombardement op Nijmegen zou, evenals het bombardement op Rotterdam, een vaste plek in de Nederlandse geschiedenisboeken over de Tweede Wereldoorlog verdienen.