De gereconstrueerde Stari Most, ‘oude brug’, van Mostar is een enorme toeristische trekpleister. De brug is, behalve een letterlijke verbinding, ook een symbool voor de verzoening tussen de etnische groepen uit de Balkanoorlog (1992-1995). De werkelijkheid blijkt echter veel grilliger.
Door Harmen Meek
In 1993 komt de oorlog op de Balkan tot een dramatische climax. Bosnische (katholieke) Kroaten en Bosnische moslims, die een jaar eerder nog gezamenlijk tegen de (Oosters-orthodoxe) Serviërs en Montenegrijnen streden, komen met elkaar in conflict. Het trefpunt is Mostar.
In november van dat jaar ziet de hele wereld ziet hoe de oeroude Stari Most wordt verwoest. De internationale gemeenschap reageert geschokt. De vernietiging van dit culturele erfgoed symboliseert volgens velen het venijn en de gevaarlijke dreiging van het Bosnische multiculturalisme. Deze bezorgdheid blijkt niet onterecht. In de gevechten die volgen worden duizenden mensen gedood en slaan tienduizenden op de vlucht.
Twee jaar later is Mostar een spookstad geworden. Negentig procent van het stadscentrum is beschadigd en een derde van de gebouwen in de historische kern is volledig verwoest. Mostar komt uit de Balkanoorlog als meest beschadigde stad van Bosnië-Herzegovina.
Historisch decor
De drang tot verzoening en stabiliteit na de oorlog is groot, zeker onder de internationale gemeenschap. Zo benadrukt UNESCO na 1995 vooral de lange multiculturele geschiedenis van de stad. De organisatie lanceert een plan voor reconstructie van het oude stadsgedeelte van Mostar. Er wordt gezocht naar een symbolische plaats waarin de naoorlogse verzoening uitgedrukt kan worden.
En welk historisch decor kan daar beter voor dienen dan de eeuwenoude verbinding van de boogbrug die in vroeger tijden veel voorspoed heeft gebracht?
Tussen 2001 en 2004 is de Stari Most volledig herbouwd. Daarmee is de naam eigenlijk een contradictio in terminis geworden − ook al is bij de renovatie veel zorg besteed aan het herstel in oude staat. De reconstructie van het oude deel van de stad door UNESCO, en de gelijktijdige politieke hereniging van Mostar staan symbool voor verzoening en wederopbouw.
Toen de oorlog afgelopen was werd er op de ruïnes van de oude brug tijdelijk een kabelbrug tussen beide oevers aangelegd.
Mostar anno 2013
Het oude stadcentrum met de Stari Most als topstuk is nu een ware trekpleister. En het moet gezegd: de brug is fantastisch gerestaureerd. Op en rond de brug is het een drukte van belang. In de straten voor de brug worden mensen overstelpt door verkopers en souvenirwinkels. De robuuste torens aan weerszijden van de burg − de ‘Hercegusa’ (oost) en ‘Halebinovka’ (west) – die ooit dienst deden als munitieopslagplaats, gevangenis en uitkijktoren zijn ten deel gevallen aan souvenirshops en de springvereniging. Al sinds de 17e eeuw springen stoere mannen in het ijskoude water van de Neretva; nu verdienen ze er ook nog geld mee.
Veel toeristen rijden van de Kroatische kust stroomopwaarts langs de snelstromende Neretva. Zestig kilometer landinwaarts buigt de Stari Most op 21 meter hoogte in Mostar over de rivier. Herzegovina is een vruchtbare regio waar sporen van menselijk bewoning uit de prehistorie zijn gevonden. De groen begroeide heuvels langs de blauwgroene rivier en de bussen toeristen onderweg – die er ook al in het voorjaar rondrijden – geven een ontspannen en zomerse indruk.
De herbouwde Stari Most: vooral een symbolische brug tussen het Bosnische en het Kroatische deel van Mostar. (Foto: Herman Meek)
Oorlogslittekens
Maar voor wie goed kijkt blijkt de oorlog van de jaren negentig nog dichtbij. Op de flanken van de heuvels en op de oever van de rivier staan de skeletten van kapotgeschoten huizen, als littekens van de oorlog. De gevels zitten vol kogelgaten.
In Mostar zelf is dat niet anders. Moderne gebouwen contrasteren met de ruïnes van de oorlog; een gloednieuwe McDonald’s staat naast een flatgebouw vol kogelgaten. Je kunt je moeilijk aan de indruk onttrekken dat de ruïnes expres zijn laten staan, als fysieke herinneringen aan het geweld in het landschap en in de stad.
Schizofrene stad
Dat er minder onderling vertrouwen is tussen de voormalige strijdende partijen dan de Stari Most in zijn functie als symbool doet vermoeden blijkt wel uit de feitelijke ontwikkelingen na 1995. De stad wordt verdeeld in een westelijk Bosnisch-Kroatisch deel en een oostelijk deel dat door Bosnische moslims wordt gecontroleerd.
Een schizofrene stad met gescheiden lokale media, gescheiden politiek, twee busstations, twee postsystemen en tot voor kort zelfs twee brandweerdiensten.
De oorlog heeft diepe psychische wonden geslagen. Terwijl er vrijwel geen Serviër is teruggekeerd proberen Kroaten en moslims de stad weer op te bouwen. Beide groepen doen dat vanuit hun eigen visie op de oorlog die compleet van elkaar verschilt. Kroaten verklaren de oorlog in termen van verdediging van hun bestaansrecht en culturele eigenheid. Bosnische moslims daarentegen wijzen eerder de bedreiging van de Bosnische eenheid aan als oorzaak van het conflict.
Hoe het ook zij, de verschillende visies op het verleden zitten een werkelijke verzoening in de weg. Veel stadsbewoners voelen zich dan ook niet vertegenwoordigd door het symbolische reconstructieproject van UNESCO en hebben het gevoel dat de internationale gemeenschap zich de brug heeft toegeëigend.
Symboolfunctie
Stadbewoners zijn eraan gewend dat toeristen komen voor de oude brug. De meesten bezoeken voor een paar uur de oude stad, lopen over de brug en vertrekken weer. Zo komen en gaan er iedere dag busladingen vol. Toeristen komen voor het wereld cultureel erfgoed, niet voor de psychische oorlogslittekens van de lokale bevolking.
Is de Stari Most nu het teken van verzoening of eerder een misleidend icoon met een internationaal tintje dat de onderliggende werkelijkheid afschermt? UNESCO laat er geen twijfel over bestaan: de Stari Most is “a symbol of reconciliation, international co-operation and of the coexistence of diverse cultural, ethnic and religious communities”.
De werkelijkheid is dat moslims en Kroaten grotendeels apart leven in dezelfde stad. Tegelijkertijd dienen de eerste tekenen van verzoening zich aan: de twee brandweerdiensten zijn inmiddels gefuseerd. Maar psychische schade heelt nu eenmaal minder snel dan de schade aan een oude brug.
Verder lezen & kijken
- Meer artikelen over Bosnië op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees hier de geschiedenis van de oude stad Mostar en bekijk nog meer foto’s van de gerestaureerde brug op de site van UNESCO
- Bekijk een filmpje van een man die van de brug springt
- Bekijk beelden van de vernietiging van de Stari Most:
©Geschiedenisbeleven.nl, auteur: Harmen Meek, eindredactie: Sofie Mulders, beeldredactie: Nienke Hottinga, foto’s: Harmen Meek, Wikimedia
