Miljoenen mensen reizen tegenwoordig de wereld over om andere volkeren en culturen te zien. De een met een nog grotere camera dan de andere. In de 19e eeuw ging dat er heel anders aan toe. Wie wilde kon ongegeneerd exotische of opmerkelijke mensen bekijken op de wereldtentoonstelling.
Door Ellen Rorije
In een tijd waarin er nog geen vliegtuigen waren en zowel treinreizen als bootreizen voor weinigen waren weggelegd, werd het plan opgevat om mensen uit andere landen naar Europa te halen. Vooral om te laten zien dat er volkeren op de wereld zijn die niet in stenen huizen leven en dus primitief zijn naar de maatstaven van de Europese – vooral materiële – vooruitgang in die tijd.
Een bekende verschijning op zogenaamde freak shows was de lilliputter Charles Sherwood Stratton (1838-1883), beter bekend als Tom Thumb. Hier zie je hem, tweede van rechts, op een kaart uit 1872. Zijn vrouw Lavinia Warren, eerste van rechts, was ook een lilliputter. (Foto: Wikimedia)
Freakshows
Het kijken naar de ander was in de 19e eeuw niet nieuw. Al in de 18de eeuw vonden er in Europa de zogenaamde freakshows plaats. Deze shows dankten hun populariteit aan de nieuwsgierigheid en sensatiezucht van mensen naar het ongewone. Naast mensen met een bijzonder talent zoals vuurspuwers werden er ook mensen getoond met een zeldzame handicap of ziekte zoals siamese tweelingen of vrouwen met overmatige lichaamsbeharing.
De bekendste van deze tentoongestelde mensen is Saartjie Baartman (1789-1815), ook wel de Hottentot-Venus genoemd. Zij werd door haar blanke meesters aan het publiek getoond om te laten zien dat er buiten Europa mensen met een andere huidskleur leven die ver van de beschaving afstaan.
Dit ging nog over individuele personen. Op de wereldtentoonstellingen ging het ineens over hele groepen.
De Zuid-Afrikaanse Sarah “Saartjie” Baartman, ook wel de Hottentot Venus genoemd. Ze werd tentoongesteld in Europa tijdens freak shows, gedwongen tot prostitutie en als soort bestudeerd in 1815 door Étienne Geoffroy Saint-Hilaire and Georges Cuvier. (afbeelding uit: Volume II of the “Illustrations of the Natural History of Mammals)
Wereldtentoonstelling
In 1851 vond in Londen de eerste wereldtentoonstelling plaats. Deze tentoonstelling kwam voort uit de vele nationale nijverheidstentoonstellingen die er in verschillende landen plaatsvonden. Het werd tijd voor een internationale variant.
Bij deze wereldtentoonstellingen probeerden de verschillende voornamelijk westelijke landen hun handelscontacten uit te breiden. Ook wilden ze laten zien wat hun vooruitgang bracht en daarmee hun beschaving propageren. Dit alles leidde ertoe dat het nationalisme werd aangewakkerd. De wereldtentoonstellingen groeiden uit tot een groots evenement waar miljoenen mensen op af kwamen.
Exotische mensen
Werden de koloniën in eerste instantie vertegenwoordigd door koopwaar, al snel vonden de organisatoren dat er speciale koloniale afdelingen moesten komen waarbij ‘wilde’ of ‘exotische’ mensen tentoon werden gesteld. De gemiddelde Europeaan bezat in de 19e eeuw weinig kennis over bewoners van andere continenten. Om ze dan in levende lijve te zien tijdens deze tentoonstellingen was lange tijd een goed betaalde vorm van amusement.
De eerste wereldtentoonstelling waar mensen tentoon werden gesteld was die van Amsterdam in 1883. Daniël Veth, een civiel ingenieur en ontdekkingsreiziger verbleef in 1882 in Nederlands-Indië met een officiële regeringsopdracht. Hij moest ervoor zorgen dat alle koloniale materialen voor de wereldtentoonstelling van 1883 in Nederland terecht kwamen.
Het leek hem een goed idee om een Indische Kampong te bouwen op het tentoonstellingsterrein. Dit om een levende illustratie te geven van de inheemse bevolking.
Tijdens de tentoonstelling van 1883 leefden 38 mensen uit Nederlands-Indië in deze kampong. Daarnaast leefden 28 mensen uit Suriname in een ‘Indianenhut’ een ‘boschnegerhut’en een ‘Plantagehut’. Dit alles omsloten door hekken in een soort circustent.
De kampong op de “afdeeling Nederlandsche koloniën” van de Wereldtentoonstelling in Amsterdam in 1883. (foto: Pieter Oosterhuis, collectie Tropenmuseum)
Koloniale dorpen
Deze mensenshows werden enorm populair, vooral door de raciale en imperialistische denkbeelden van die tijd, en vormden vanaf 1883 een vast onderdeel van de wereldtentoonstelling. Er werden complete koloniale dorpen gebouwd.
Tijdens de wereldtentoonstelling van Chicago in 1893 werden tentoongestelde mensen per etniciteit gerangschikt zodat ‘de evolutie van de mens beter bestudeerd kon worden’.
In 1900 was Parijs aan de beurt, welke met 50 miljoen bezoekers de best bezochte was van de 19de eeuw. Hier konden mensen niet alleen kijken naar de verschillende ‘rassen’, maar konden ze zich ook laten ronddragen door zwarte Afrikanen.
Groeten uit de rimboe
In 2010 werd er nog een wereldtentoonstelling georganiseerd in Shanghai, alleen heet die nu Expo. Mensen werden er niet meer tentoongesteld. Betekent dit nu dat we in een wereld leven waarin we ‘vreemde’ culturen in hun waarde laten? Een populair programma als Groeten uit de rimboe bewijst het tegendeel. We kijken nog steeds naar de ander als zijnde minder beschaafd, alleen doen we dat nu voor de buis of door de wereld over te reizen.
Het interieur van het Crystal Palace in Londen tijdens de Wereldtentoonstelling van 1851.
Verder kijken en lezen
- Boek: De koloniale vertoning. Nederland en Indië op de wereldtentoonstellingen (1880-1931), (Amsterdam) door Marieke Bloembergen,
- De film Black Venus vertelt het verhaal van Hottentot Saartjie Baartman. Bekijk de trailer:
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Ellen Rorije, foto’s Wikimedia (cc)