Ik ga op reis en neem mee.. de heilige Christoffel

woensdag 24 juli 2013

Tegenwoordig is reizen iets vanzelfsprekends, maar in de middeleeuwen was het een gevaarlijke onderneming. De middeleeuwse reiziger bad daarom voordat hij op reis ging tot de heilige Christoffel, de patroonheilige van de reizigers. Op 24 juli vieren we zijn naamdag.

In de middeleeuwen bestonden er verschillende reisvormen. Je kunt bijvoorbeeld denken aan bedevaarten, pelgrimstochten, handelsreizen, kruistochten en ontdekkingsreizen. Deze reizen waren gevaarlijk en vol obstakels. De wegen werden in de gaten gehouden door rovers, in de bossen en bergen leefden wilde dieren, er stroomden wild kolkende rivieren en er moesten steile, ijskoude bergen beklommen worden.

Soms werden mensen om die redenen voor straf veroordeeld tot een eenzame pelgrimstocht. Handels- en ontdekkingsreizigers wisten ook niet zeker of ze ongedeerd van hun reis zouden terugkeren. Zij maakten gevaarlijke reizen over de onstuimige zeeën en eenmaal op hun locaties aangekomen, was hun veiligheid niet altijd gegarandeerd.

Kortom, de reiziger kon wel wat spirituele bescherming gebruiken en daarom richtte hij zich tot de heilige Christoffel.

Een veilige reis

Waarom Christoffel de patroonheilige van de reizigers is, lezen we in zijn heiligenleven. De meest populaire versie hiervan in de middeleeuwen staat beschreven in de Legenda Aurea. Volgens de legende was Christoffel een reusachtige man uit Kanaän die alleen de machtigste heerser wilde dienen. Zijn eerste meester was een koning, maar Christoffel ontdekte dat hij bang was voor de duivel. Hij concludeerde dat de duivel daarom nog machtiger moest zijn dan de koning en besloot in dienst van de duivel te treden. Vervolgens merkte Christoffel dat de duivel bang was voor Christus. Hij verliet daarom de duivel en ging op zoek naar Christus, om hem van dienst te zijn.

De legende van de Heilige Cristoffel verbeeld door Jan Mandijn (ca. 1500–ca. 1560). (Foto: Wikimedia)

Onderweg ontmoette Christoffel een kluizenaar en vroeg hem hoe hij Christus kon dienen. De kluizenaar vertelde over Christus en wist een manier voor Christoffel om Christus te helpen. Hij bracht hem naar een wilde, gevaarlijke rivier, waarin veel mensen verdronken, als zij de rivier probeerden over te steken. Met zijn uitzonderlijke lengte en kracht kon Christoffel de mensen veilig aan de overkant brengen.

Op een nacht stond er een kind aan de oever van de rivier. Het kind vroeg aan Christoffel of hij hem veilig over wilde zetten. Christoffel nam het kind op de schouders, maar met elke stap die hij zette, werd het kind zwaarder. Nadat hij met moeite de rivier had overgestoken, vertelde het kind aan Christoffel dat hij Christus was en dat hij, door hem te dragen, de zonden van de wereld op zijn schouders had gevoeld. De naam Christoffel is afgeleid van het Griekse Christophorus, dat Christusdrager betekent.

Nadat Christus was verdwenen, vertrok Christoffel naar Lycia om de lokale bevolking te bekeren tot het Christendom. De koning van Lycia dwong hem om de heidense goden te vereren, maar Christoffel weigerde dit. Hij werd daarom ter dood veroordeeld en onthoofd.

Pestheilige

Christoffel was in de middeleeuwen een van de populairste heiligen. Niet alleen werd hij door zijn heiligenleven gezien als patroonheilige van de reizigers, maar ook werd tot hem gebeden als iemand ernstig ziek was en dus ‘op weg’ was naar de dood. In deze functie nam zijn populariteit enorm toe tijdens de grote pestepidemieën. Hierdoor behoorde hij tot de zogenaamde pestheiligen.

Christoffel werd zó bewonderd, dat de mensen geloofden dat zij, door een afbeelding van Christoffel te zien, die dag niet een onverwachte dood zouden sterven. Dit is gebaseerd op een passage uit het heiligenleven in de Legenda Aurea. De kluizenaar zou gezegd hebben dat iedereen die Christoffel ziet ‘op die dag door geen zwakheid zou worden overvallen’. Hierdoor werd Christoffel een zeer geliefde heilige om in allerlei kunstvormen af te beelden.

Vanwege de grote populariteit van de heilige onder de pelgrims bevonden zich meestal meerdere afbeeldingen van Christoffel in één kerk.Het komt zelfs regelmatig voor dat Christoffel op de buitenmuur van een kerk is afgebeeld.

Diverse schilders hebben Sint Christoffel afgebeeld met het Christuskind op zijn schouder. Hier zie je een werk van Jheronimus Bosch. (Foto: Wikimedia)

Grote vriendelijke reus

In de kunst wordt Christoffel afgebeeld als grote vriendelijke reus met een wilde baard en een staf. In de meeste gevallen wordt de scène uit zijn heiligenverhaal afgebeeld, waarin hij het Christuskind op zijn schouders door de rivier draagt. Dit zie je in de schilderkunst bijvoorbeeld in het werk van Jheronimus Bosch (ca.1450-1516), Dieric Bouts (ca.1410-1475) en Giovanni Bellini (1430-1516). Jan van Eyck (ca.1390-1441) schilderde Christoffel op het Gentse altaarstuk Lam Gods en gaf hem weer als beschermer van de pelgrims.

Naast schilderijen zijn er ook veel Christoffelbeelden gemaakt. Deze beelden komen veel voor in Duitsland, maar ook in Nederland zijn er fraaie exemplaren te vinden. In het Catharijneconvent bevindt zich een beeld van Hendrick Douverman (ca.1490 – ca.1543).

Niet alleen werd Christoffel afgebeeld op altaarstukken, muurschilderingen en beelden, maar ook op penningen, medaillons, vaantjes en borduursels. Reizigers konden deze kleine objecten namelijk makkelijk meenemen op reis en dienden voor privédevotie.

Christoffel in de auto

Ook in het heden is Christoffel nog een actuele en populaire heilige. In katholieke landen hebben mensen bijvoorbeeld regelmatig een Christoffelbeeldje in hun auto liggen om hen te beschermen tijdens de reis. Nu de vakantie in volle gang is, kan het dus geen kwaad om even stil te staan bij deze bijzondere heilige.

Sint Christoffel beeldje langs de weg bij Munchen. (Foto: Wikimedia)

Verder lezen en kijken

Meer artikelen over feest- en gedenkdagen of het christendom op GeschiedenisBeleven.nl
Lees het dossier Op reis! met artikel over reizen en toerisme in vroeger tijden
Artikel: Toerisme onderweg naar Santiago de Compostela
Lees meer over het herkennen van verschillende heiligen in Meer dan 500 heiligen herkennen (2008) J. Claes, A. Claes, Davidsfonds.
Bekijk de heilige Christoffel in Museum Catharijneconvent in Utrecht