De Delftse schilder Michiel van Mierevelt (1566-1641) schilderde in de 17e eeuw binnen- en buitenlandse beroemdheden. Iedereen kent deze portretten, maar bijna niemand kent de schilder. Waarom was hij in zijn eigen tijd zo populair en waarom is men hem tegenwoordig compleet vergeten?
Door Mei jet Broers
Het succes van Van Mierevelt begon in 1607 toen het Delftse stadsbestuur een portret van de stadhouder Maurits (1567-1625) bij hem bestelde. De gewiekste Van Mierevelt zag direct een mogelijkheid om hier een slaatje uit te slaan.
Hij schilderde het portret na voltooiing een aantal keer opnieuw. Op deze manier kon hij het portret van Maurits aan meerdere klanten verkopen. Eén exemplaar schonk hij aan de Staten-Generaal.
Deze was zo verrukt met het geschenk, dat Van Mierevelt voor zes jaar het alleenrecht kreeg op de reproductie van de afbeelding in prent. Zo kon Van Mierevelt ook goedkopere versies van het portret van de stadhouder aanbieden aan zijn klanten, en was hij bovendien de enige die dit mocht doen.
Portret van Maurits, prins van Oranje door Michiel Jansz. van Mierevelt, ca. 1613 – ca. 1620. Dankzij dit portret kwam de carrière van Van Mierevelt op stoom. (Collectie Rijksmuseum)
Een beroemde klantenkring
Na 1607 nam Van Mierevelts carrière een hoge vlucht. Hofleden, politici en geleerden wilden allemaal door hem geschilderd worden. Hij schilderde niet alleen Maurits, maar ook diens politieke vijand: de raadspensionaris Van Oldenbarnevelt (1547-1619). Ook Engelse hofleden prefereerden Van Mierevelt boven andere schilders: koning Karel I (1600-1649) vroeg hem zelfs naar Engeland te verhuizen en daar zijn vaste hofschilder te worden.
Maar Van Mierevelt bleef liever in zijn geboorteplaats Delft, hij had er immers genoeg klanten. De beroemdheden van de Republiek kwamen van heinde en verre om door hem geportretteerd te worden. Vervolgens wilden andere 17e-eeuwers weer kopieën hebben van deze sterren.
Om aan de gigantische vraag te voldoen zette Van Mierevelt een heuse portretfabriek op. Hij nam legio leerlingen in dienst en ontwikkelde een techniek om snel en veel te produceren.
Overtrekken en inkleuren
De onderzoekers van museum Het Prinsenhof in Delft ontdekten onlangs dankzij infraroodstraling en röntgenfoto’s kleine stipjes langs de contouren van de geschilderde personen. Van Mierevelt moet in zijn atelier ponstekeningen ontworpen hebben: hij schetste een ontwerp en langs de lijnen van zijn schets werden gaatjes geprikt.
Dit ontwerp werd op een paneel bevestigd en de gaatjes werden ingekleurd met houtskool. De leerling kon zo het ontwerp van de meester overtrekken en het meeste werk doen. De pupil schilderde het lichaam, de kleding en de achtergrond. Van Mierevelt werkte vaak alleen het gezicht uit, soms schilderde hij ook het lichaam. Zo’n schilderij was dan van hogere kwaliteit en daarom duurder.
Portret van Henrick Hooft en zijn vrouw Aegje Hasselaer door Michiel Jansz. van Mierevelt. Toen het echtpaar Hooft–Hasselaer zich in 1640 liet portretteren was Van Mierevelt, al 74 jaar oud. Naar beproefd recept beeldde hij hen iets naar elkaar toe gewend af, gelijkmatig belicht, met veel aandacht voor de details van hun kostbare kleding. (foto’s/tekst: Rijksmuseum)
Standaardfiguren
Dankzij de ponstechniek konden Van Mierevelt en zijn leerlingen op hoge snelheid schilderijen afleveren. Maar Van Mierevelt had nog meer technieken en vaardigheden achter de hand. De onderzoekers van Het Prinsenhof zijn er ook achtergekomen dat Van Miervelt gebruik maakte van standaardfiguren.
Hij gaf de geportretteerde personen vaak in dezelfde houding weer: mannen een kwartslag gedraaid naar rechts en vrouwen een kwartslag naar links. Vrouwen werden in de 17e eeuw altijd links van de man weergegeven omdat zij de ‘sinistere’ (Latijn voor links) kant vertegenwoordigden. Door een standaardmodel te gebruiken, hoefde Van Mierevelt niet steeds opnieuw een figuur te bedenken en te ontwerpen. Op deze manier werd er sneller geproduceerd.
Maar de grootste ontdekking was misschien wel dat Van Mierevelt ook een standaardfiguur had ontwikkeld voor de gezichten van mannen en vrouwen. Hij schilderde de gezichten van de 17e-eeuwers op precies dezelfde manier. De afmetingen en verhoudingen van de gezichten zijn op al zijn schilderijen gelijk.
Het is erg knap dat Van Mierevelt dit zo goed verborgen hield voor zijn klanten. Niemand had het door. Integendeel, hij werd zelfs geroemd om zijn natuurlijke en goedlijkende weergave van de verschillende individuen.
Johan van Oldenbarnevelt, Hugo de Groot en Jacob Cats, geschilderd door Van Mierevelt.
Zoals op deze schilderijen te zien is zijn de afmetingen en verhoudingen van de gezichten vrijwel gelijk. Door deze standaarden kon het atelier van Van Mierevelt sneller produceren.
Amalia van Solms, Elizabeth Stuart en een ‘portret van een jonge vrouw’ geschilderd door Van Mierevelt.
Klant is koning, of toch een burger?
Zijn klanten hoefden maar één keer te poseren. Van Mierevelt bewaarde waarschijnlijk de ponstekeningen. Als hij zijn klanten na een aantal jaar opnieuw schilderde, gebruikte hij het oude ontwerp en voegde rimpels toe aan het gezicht. Van Mierevelt had het in de 17e eeuw al goed door: de klant is koning. Dit uitte zich bijvoorbeeld in het produceren van schilderijen in verschillende prijsklassen.
Zijn schoonzoon, Willem Jacobsz. Delff (1580-1638) maakte gravures van de schilderijen. Een gravure kon meerdere malen worden afgedrukt. Deze prenten waren daarom goedkoop. Zo konden zelfs mensen met weinig geld een portret van hun idool uit het atelier van Van Mierevelt aanschaffen.
Hoewel Van Mierevelt de crème de la crème van Engeland en de Republiek over de vloer kreeg, bestond zijn grootste klantengroep uit burgers. Zij zorgden voor een vast en betrouwbaar inkomen.
Laat je niet bedriegen door de ogenschijnlijk sobere en donkere kleding van deze calvinistische burgers op de portretten van Van Mierevelt. Zij probeerden juist te laten zien hoe rijk ze waren. Het atelier van Van Mierevelt besteedde veel aandacht aan de kostbare geborduurde stoffen en kanten kragen en juwelen. Ook van deze portretten maakte Van Mierevelt kopieën, bestemd voor de kinderen van de rijke burgers.
Het atelier van Van Mierevelt besteedde veel aandacht aan de kanten kragen, zoals te zien op dit ‘Portret van een vrouw’ uit 1618. (Foto: Wikimedia)
Zakenman of kunstenaar?
In zijn eigen tijd werd Van Mierevelt geroemd en geprezen. Hij was de populairste portrettist in de Republiek. Als we tegenwoordig denken aan 17e-eeuwse meesters, komt Van Mierevelt echter niet bij ons op. Dit komt omdat in de 19e eeuw, door de opkomst van het impressionisme, de aandacht van de kunstliefhebbers geheel verschoof naar schilders als Rembrandt en Frans Hals, met hun grove en snelle verftoets.
Van Mierevelt werd door zijn ‘stijve’ stijl niet meer gezien als een grote meester uit de 17e eeuw. Hij had volgens deze critici geen vernieuwingen geïntroduceerd. Hij schilderde altijd in dezelfde stijl, terwijl Rembrandt het aandurfde om een nieuwe ruwe stijl te introduceren. Hoewel Van Mierevelt inderdaad weinig ontwikkeling doormaakte in zijn werk, verdient hij het niet om afgeschreven te worden als slechts een commerciële zakenman. Hij was wel degelijk een echt kunstenaar.
Het is bovendien erg geromantiseerd om te denken dat bijvoorbeeld Rembrandt alleen schilderde om zijn artistieke ideeën te uiten en niet om geld te verdienen; ook hij was commercieel ingesteld. Hij overdreef bewust die grove stijl, omdat hij wist dat hij daarmee succes had.
Wat commerciële instelling betreft verschilde Van Mierevelt dan ook niet veel van andere kunstenaars uit de Gouden Eeuw. Wel is het uitzonderlijk dat hij zo succesvol met zijn portretfabriek was dat hij bij zijn dood een fortuin naliet.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over kunstgeschiedenis op GeschiedenisBeleven.nl
- Lees ook het artikel over een andere succesvolle portrettist in de 17e eeuw: Michiel van Musscher.
- Bekijk een filmpje over de restauratie van de Anatomische Les van doker Van der Meer door Michiel en Pieter van Mierevelt.
- In Museum Het Prinsenhof in Delft is nog tot 4 maart 2012 de tentoonstelling De portretfabriek van Michiel van Mierevelt te zien.
- Lees meer over het lopende onderzoek naar Van Mierevelt.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Mei jet Broers, eindredactie: Ditte van Dulmen, beeldredactie: Jeanny Smeets, foto’s: Wikimedia en Museum Het Prinsenhof