Over het leven van de gewone burger in Nederland in de Romeinse tijd is weinig bekend. Vaak komt bij opgravingen alleen de pracht en praal naar boven. Maar het unieke plaatsje Forum Hadriani, het huidige Voorburg, geeft een beeld van het leven van de gewone man.
Door Elsbeth Littink
Forum Hadriani werd in 122 na Chr. gesticht. Voor die tijd was het een nederzetting van de Germaanse stam der Cananefaten. Keizer Hadrianus (76-138) bezocht de nederzetting tijdens een van zijn rondreizen en gaf het marktrechten en de naam ‘Forum Hadriani’ (markt van Hadrianus).
Na de komst van de keizer kreeg de nederzetting een Romeinse makeover. Deze herinrichting van Forum Hadriani moet een uitzonderlijke en feestelijke gebeurtenis zijn geweest. Waarschijnlijk was Hadrianus zelf aanwezig bij de officiële stichting en de daarbij behorende religieuze plechtigheden.
Stadsmuur in de klei
De rondleiding begint bij de grens van de stad. Onderdeel van de herinrichting was namelijk de aanleg van een symbolische stadsgrens in de vorm van een enkele gracht. Later kwam daar een stadsmuur met bijbehorende poorten bij. De muur bestond uit mortel met kleine brokken natuursteen en was bekleed met handzame rechthoekige blokken tufsteen.
Zo’n relatief sterke verdediging was bijzonder. De drassige grond en de schaarste aan steen vormden bepaald geen ideale situatie voor de bouw van een stadsmuur. In het huidige Voorburg zijn geen sporen van de stadsmuur meer te vinden. Wel is in het park Arentsburgh een deel van de muur weergegeven met blauwe stenen.
Een reconstructie van een huis uit Forum Hadriani is te zien archeologisch themapark Archeon. (foto: Wikimedia)
Open huis
Eenmaal de poort door valt gelijk de strakke inrichting van de straten op. Het lijkt bijna een schilderij van Mondriaan. De geplaveide straten bevatten aan beide kanten winkels met daarachter huizen. In Forum Hadriani is de klassieke Romeinse huisindeling van een atriumhuis niet teruggevonden.
Een gewoon huis bestond uit een zuilengalerij en drie vertrekken. Het voorhuis deed vaak dienst als winkel of opslag. In de winkels werden vooral ambachtelijke producten verkocht. Er bestond geen supermarkt en voor bijna ieder product bestond een aparte winkel. Het middenhuis vormde het centrale woonvertrek met haard en huisaltaar, soms met kleine slaapkamers. Het achterhuis was vaak de ontvangstkamer van de heer des huizes. Deze kamer was het mooist versierd.
Vanaf de straat kon je door het huis heen kijken naar het achtererf. De huizen bevatten veel doorkijkjes, er was geen strikte scheiding tussen wonen en werken en er waren geen aparte speel- en slaapkamers voor kinderen. De mensen hadden dus minder privacy. In Forum Hadriani is een duidelijke acculturatie te zien; een vermenging van Romeinse en lokale gewoontes.
Het door een schutting begrensde achtererf vormde een belangrijk onderdeel van het huis. Hier bevond zich onder andere het toilet. Dit zal niet meer zijn geweest dan een houten vloer met een gat in de grond. Daarnaast stonden er ook een aantal waterputten op het achtererf. Het deel van het achtererf dat grensde aan de woning functioneerde als sier- en moestuin.
Impressie van Forum Hadriani door illustrator Bob Brobbel. In 2008 werd bij een archeologische opgraving ontdekt dat Forum Hadriani een haven had. (foto: Bob Brobbel)
Beroemd badhuis
Naast huizen bevatten Romeinse steden vaak een aantal vaste onderdelen. Zo moet Forum Hadriani als civitashoofdstad een forum, badhuizen, tempels, havenwerken, watervoorziening, riolering en grafvelden hebben gehad. Mogelijk had de stad ook een amfitheater. Op de plek waar tegenwoordig het park Arentsburg ligt, was vroeger het badhuis te vinden.
De buitenkant van het badhuis voorspelt op geen enkele manier de pracht en praal van de binnenkant. Het badhuis was vaak de aangewezen plek om publiekelijk te pronken met bouwkundige hoogstandjes. Het badhuis van Forum Hadriani had dan ook de fraaiste wandschilderingen, de dikste zuilen en de meest geavanceerde technische installatie. Dit alles dankten de inwoners aan de investeringen van Hadrianus.
In het badhuis baadden rijk en arm gebroederlijk naast elkaar. Zelfs slaven werden meegenomen. Een badhuis was meer dan alleen een plek om te baden. Het was een sociale ontmoetingsplek met winkels, een sportveld en eetgelegenheden. De baden hadden zo’n belangrijke sociale functie, dat sluiting van de baden werd gezien als zware straf voor de gemeenschap.
Water als bron van inkomst
Net buiten de stad lag een kanaal met daaraan de haven van Forum Hadriani. De haven vormde de belangrijkste levensader van de stad en zorgde ervoor dat Forum Hadriani zich kon ontwikkelen. Het kanaal verbond de haven met het Kanaal van Corbulo. Uit opgravingen blijkt dat visvangst een belangrijke rol speelde in de haven. Een deel van de bewoners werkte vermoedelijk ook in de haven of als visser.
De watervoorziening en riolering vormden een ander belangrijk onderdeel van Forum Hadriani. Overal in de stad waren waterputten die de bewoners voorzagen van water. De mensen zonder waterput in de achtertuin, konden terecht bij de centrale waterput. De waterafvoer liep via bovengrondse greppels. De afvoer van het water vanuit de tuinen zorgde soms voor de nodige burenruzies. Een dankbare inkomstenbron voor Romeinse juristen.
De Leidse archeoloog Caspar Reuvens bij de opgravingen van Forum Hadriani, die tussen 1827 en 1833 werden verricht onder zijn leiding (foto via Livius.org)
Tempels
Religie speelde een grote rol in het leven van de inwoners van Forum Hadriani. Bijna elk huis had een huisaltaar waar de huisgoden werden vereerd. Maar ook in de stad duiden veel elementen op religieuze activiteiten, zoals de vondsten van verschillende altaren, inscripties, beeldjes en bouwoffers. Het is eigenlijk vergelijkbaar met de vele kerken in onze steden.
In Forum Hadriani zijn resten van een tempel gevonden, mogelijk een capitolium. Het is niet onwaarschijnlijk dat er ook een plek voor de keizercultus was. In de Romeinse tijd werd de keizer vereerd als een god. Een spectaculaire vondst is de bronzen hand die mogelijk van een standbeeld van de keizer was. De hand is in 1771 gevonden door Caspar Reuvens.
Verval van Forum Hadriani
Forum Hadriani leed, net als heel Nederland in de eerste helft van de tweede eeuw, onder invallen, epidemieën en een burgeroorlog. Rond 240 werden bijna alle steden, forten, villa’s en zelfs het platteland verlaten. Ook in Forum Hadriani was na 260 weinig leven op te merken. Misschien woonden er nog wel mensen, maar dit was op prehistorisch niveau, zonder contact met de Romeinse provincies.
Stadsbakens
Forum Hadriani wordt gezien als een van de belangrijkste archeologische vindplaatsen van Nederland. De stad zal, naar verwachting, genomineerd worden voor de prestigieuze werelderfgoedlijst van Unesco. In park Arentsburgh-Hoekenburg is nu weinig meer te zien van de overblijfselen van de stad of van de opgravingen. Hier komt binnenkort verandering in. Verspreid over het park zal de gemeente Leidschendam-Voorburg vijf bakens met informatie over diverse aspecten van het leven in Forum Hadriani plaatsen.
Informatie over Forum Hadriani in het het stadspark Arentsburgh-Hoekenburg in Voorburg. (foto: Wikimedia)
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over de oudheid en het Romeinse Rijk op GeschiedenisBeleven.nl
- Het stadsmuseum van Leidschendam-Voorburg heeft een kleine expositie over Forum Hadriani
- Het Rijksmuseum van Oudheden heeft een afdeling over Nederland in de Romeinse tijd
- Lees meer over Forum Hadriani in het proefschrift Forum Hadriani. De vergeten stad van Hadrianus: ontwikkeling, uiterlijk en betekenis van het ‘Nederlandse Pompeji’ van T.M. Buijtendorp
- Op de website van Livius vind je meer informatie over Forum Hadriani.
- Nieuwsbericht over de stadsbakens in Voorburg (Weekkrant)
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Elsbeth Littink, eindredactie: Inge den Boer, beeldredactie: Joris Bruins, foto’s: Bob Brobbel, Livius.org, Wikimedia
