Het oudste studentencafé van Nederland staat in Franeker. Opmerkelijk, want gestudeerd wordt er niet in de kleine Friese stad. Althans, niet meer. Tot 200 jaar geleden had Franeker een echte universiteit. De sporen hiervan zijn nog altijd te vinden.
Door Wytse Vellinga
De Bogt fen Guné aan de Vijverstraat is tegenwoordig vooral een bruine kroeg. Eén keer per jaar is het echter weer even een verzamelplaats voor studenten. Alle Friestalige studentenverenigingen van het land, Bernlef uit Groningen, de Mokumer Mjitte uit Amsterdam en de WSSFS uit Wageningen, verzamelen zich dan in het café om te praten over de wereld van nu en morgen.
Groningen, Amsterdam en Wageningen zijn natuurlijk bekende universiteiten, maar géén van allen haalt het bij de allure van de verdwenen universiteit van Franeker.
Beroemde studenten
Toen de landsdag van Friesland in 1585 besloot dat er een universiteit in Friesland moest komen was al meteen duidelijk dat Franeker de standplaats zou moeten worden. In de eerste plaats omdat de landsdag zelf hier vergaderde, maar ook omdat het in Leeuwarden veel te gevaarlijk was. De historische hoofdstad lag te dicht bij Groningen. Die stad was in handen van de Spanjaarden en de Spaanse troepen trokken nog regelmatig op naar het westen.
Al snel groeide de universiteit uit tot een instelling met internationale uitstraling. De botanische tuin trok studenten uit heel Europa en ook de xylotheek trok veel bekijks. Deze collectie houten boeken was in die tijd uniek in zijn soort.
De bekendste student die naar Franeker kwam om er onderzoek te doen en er te studeren was de Franse filosoof en wiskundige René Descartes (1596-1650). Maar ook de latere directeur-generaal van Nieuw-Nederland Pieter Stuyvesant (1611-1672) was verbonden aan de Franeker universiteit.
Kopergravure met afbeelding van de Universiteit van Franeker door D. de Jong. (foto: Geheugen van Nederland)
De economische crisis van 1811
Tijdens de politieke en economische crisis van 1811 viel het doek voor de universiteit. Het continentale stelsel en de vele Napoleontische oorlogen hadden hun tol geëist en de Franse regering had grote moeite om financieel overeind te blijven. Nederland was op dat moment onderdeel van Frankrijk en de bezuinigingen die volgden troffen daardoor ook ons land. Parijs vond het te duur om de Friese universiteit nog langer open te houden. Het aantal studenten dat naar Franeker kwam was op dat moment overigens al sterk aan het teruglopen. Veel buitenlandse studenten durfden niet naar Friesland te komen vanwege de oorlogen.
Een groot gedeelte van de gebouwen van de universiteit heeft de sloophamer die volgde niet overleefd. Toch is er voor wie goed kijkt nog genoeg terug te vinden.
Wie bij de oude studentenkroeg de weg oversteekt en onder het moderne poortje dat daar te vinden is door loopt, komt terecht in de oude, beroemde hortus botanicus. Veel van de exotische bomen zijn verdwenen, maar de sfeer die deze plek uitademt is niet veranderd.
Je kunt je goed voorstellen hoe de studenten hier rondliepen en bijna zie je Descartes op één van de bankjes zitten.
De oude binnenplaats van de universiteit van Franeker. (Foto: via Friese Canon)
Van geniaal naar krankzinnig
Maar er is meer. Rond de hortus staat een aantal gebouwen dat verbonden is met de universiteit. Om te beginnen is er het oude krankzinnigengesticht: in dit gebouw werden in de 20e eeuw geesteszieke mensen opgevangen, maar daarvoor was het één van de belangrijkste gebouwen van de universiteit. Hier zetelden de professoren en werd zo nu en dan les gegeven. Geniaal en gek ligt in Franeker dus dicht bij elkaar.
Haaks op dit gebouw staat het academiegebouw. Dat is althans wat er op de gevel staat, want dit pand is pas gebouwd na het sluiten van de universiteit. De aannemer hoopte met de naam meer geld te verdienen aan de woningen die hij er halverwege de negentiende eeuw bouwde.
Wie een glimp op wil vangen van het echte academiegebouw moet verder het centrum van de stad in: de oude ingang van het universiteitsgebouw is ingemetseld in de Martinikerk.
Het intellectuele erfgoed
Wie meer wil weten over het leven in en rond de universiteit, kan het beste een kijkje nemen in Museum Het Martenahuis. Hier hangen onder andere de professorenportretten, maar ook de oude pedelstaf en de al eerder genoemde xylotheek is hier te bewonderen.
Of ga kijken bij Tresoar in Leeuwarden. Tresoar is de trotse eigenaar van de bibliotheek van de voormalige bibliotheek. Duizenden en duizenden waardevolle boeken zijn te vinden in het depot onder het gebouw aan de Boterhoek. Een deel van de collectie is echter tijdelijk naar boven gehaald. In een speciaal zaaltje is geprobeerd de bibliotheek zoals die in de 17e eeuw was terug te halen met nagemaakte houten balken en boekenkasten.
De boeken zijn, net als vroeger, met een ketting aan de kasten vast gemaakt. Deze kettingen moesten voorkomen dat de studenten de boeken mee naar huis zouden nemen. In een aparte vitrine ligt de enige nog bestaande catalogus van de bibliotheek. Het kleine boekje is speciaal voor deze gelegenheid overgekomen uit het nationaal archief in Parijs. Het is zo waardevol dat zelfs de werknemers van Tresoar er niet aan mogen komen.
Een nieuwe Friese universiteit
Sinds een paar jaar praat de provinciale politiek in Friesland over het heroprichten van de Friese universiteit. Een streven dat tot nog toe niet heeft geleid tot een daadwerkelijke instituut met gebouwen en professoren, maar in naam zijn er al wel een aantal opleidingen gestart. Meer zit er, vooral gezien de huidige economische crisis, niet in.
Mocht het er ooit wel van komen, dan zijn er nog genoeg overblijfselen van de oude universiteit van Franeker. Wie deze puzzelstukjes op de juiste manier aan elkaar weet te lijmen heeft zomaar weer een universiteit van internationale allure.
Verder lezen en kijken
- Lees ook het artikel over Anna Maria van Schurman; de eerste vrouwelijke student van Nederland.
- Meer artikelen over de geschiedenis van Friesland op GeschiedenisBeleven.nl
- Een zeer leesbare roman over het einde van de Franeker Universiteit: Het beeld van Goethe van Kees ‘t Hart (Uitgeverij van Wijnen, 2011).
- Wie meer wil weten over het leven in en rond de universiteit, kan het beste een kijkje nemen in Museum Het Martenahuis of Tresoar
- Op de speciale website die gemaakt is over het 200-jarige bestaan is onder andere een route te vinden die je langs tal van hoogtepunten van de universiteit voert.
- In het dagboek van zijn voetreis door Nederland beschrijft Jakob van Lennep ook zijn bezoek aan Franeker, waar hij diverse gebouwen van de Academie, de voormalige Universiteit, bezichtigt en de wisseling van het Rectoraat bijwoont: Lopen met Van Lennep. Dagboek van zijn voetreis door Nederland – bezorgd door Geert Mak en Marita Mathijsen (Uitgeverij Waanders, 2000).
- Bekijk deze video over de Franeker Universiteit:
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Wytse Vellinga, eindredactie: Ditte van Dulmen, foto’s Museum Martena & Franeker Universiteit
