Stel je voor. Je leeft in de 5e eeuw v.Chr. in het oude Athene. Plotseling worden er veel mensen ziek en sterven. De roep om de goden is groot. Maar waar zijn zij? Een blik op de religieuze kant van de Oudgriekse geneeskunst.
Door Mark Beumer
Deze situatie is kenmerkend voor de godsdienst in het klassieke Griekenland. De oude Grieken vereerden heel wat goden: van Zeus de oppergod tot Ares de oorlogsgod. Vooral Ares heeft in 431 v.Chr. veel succes wanneer de Peloponnesische Oorlog uitbreekt. 27 jaar lang strijden de Atheners tegen de Spartanen.
Zware pestepidemieën
Tijdens deze oorlog breken zware pestepidemieën uit, onder meer in 429 en 427 v.Chr. Een derde van de Atheense bevolking bezwijkt aan deze ziekte. De Atheners geloven dat het Apollo is, die dood en verderf zaait met zijn onheilspellende pijlen. De bevolking is bang en smeekt de goden om deze verschrikking te stoppen. Maar er komt geen antwoord.
De mensen raken gefrustreerd en zoeken naar een uitweg. Dan is daar de oplossing: Asklepios en Hygieia. Asklepios is een god van geneeskunde. Hygieia wordt als zijn dochter gezien en geeft gezondheid. Ons woord hygiëne is afgeleid van haar naam.
Maar er is één klein probleem: de twee goden wonen helemaal in Epidauros.
Asklepios; god van de geneeskunde en zijn dochter Hygieia; godin van de gezondheid. Beiden hebben een slang bij zich; al sinds eeuwen het symbool voor artsen. Ook voor apothekers wordt dit symbool gebruikt, met bovenaan de asclepiusstaf een schaal, waar de slang uit gevoed wordt. Deze schaal is het symbool van Hygieia. (foto’s: Wikimedia)
Lourdes van Griekenland
Epidauros was een van de belangrijke cultusplaatsen van Asklepios en Hygieia. De stad ontpopte zich tot een soort van Lourdes. De zieken betaalden entree om in de tempel genezen te worden.
Eerst moesten zij zich wassen. Daarna gingen zij op een koude vloer liggen waar ook slangen rondkropen. ’s Nachts bezocht Hygieia of een andere god de patiënt. Zij genas hem in zijn slaap of vertelde hem wat hij moest doen om te genezen. Dit noemt men de ‘tempelslaap’. Wanneer de patiënt wakker werd, was hij genezen.
Een mooi voorbeeld is dat van Euphanes, een jongetje met nierstenen. Zijn moeder bracht hem naar Epidauros. In een droom vroeg de god de jongen wat hij kreeg als hij hem zou genezen. Euphanes zei: “Tien dobbelstenen.” Asklepios moest daar hartelijk om lachen en de volgende dag was de jongen genezen.
Als dank werd meestal geen speelgoed, maar een zogenoemd votiefreliëf geschonken. Dit is een stenen tablet waarop de hele handeling afgebeeld werd. We zien de zieke die met offers naar de tempel kwam. Maar ook de godheid die het verzoek van de patiënt om genezing welwillend aanhoorde. Soms werden ook lichaamsdelen van marmer gemaakt, die in de tempel uitgestald werden.
Foto: een votiefreliëf. Asklepios en zijn dochter Hygieia nemen offers in ontvangst. Dit reliëf is te zien in het Bardomuseum in Tunis (foto: Wikimedia/Pascal Radigue)
Vanuit Epidauros naar Athene
In 421 v.Chr. sluiten de Atheners en de Spartanen een wapenstilstand. Uiteindelijk is het dan zover. Het vredesverdrag maakt het mogelijk om de twee ‘vreemde goden’ vanuit Epidauros naar Athene te brengen.
Asklepios en Hygieia worden in de vorm van slangen naar Athene gehaald. Samen moeten zij genezing en gezondheid brengen in de polis (stadstaat) waar zoveel ellende is. Hygieia versmelt daar al gauw met Athena. Zij wordt Athena Hygieia genoemd. Op deze manier beschermt zij ook de lichamelijke gezondheid van de Atheners. Op de Akropolis vindt men een heiligdom aan haar gewijd.
De Eed van Hippokrates
Niet lang nadat de cultus van Asklepios en Hygieia in Athene wordt opgestart, krijgt zij een grote bekendheid in de Grieks-Romeinse wereld. Er verschijnen tempels, munten, inscripties, standbeelden en teksten waarin de twee goden voorkomen. Neem bijvoorbeeld de eerste woorden van de Eed van Hippokrates, een tekst uit de 5e eeuw v.Chr. waaraan artsen nog steeds trouw zweren:
“Ik zweer bij Apollon de genezer, bij Asklepios, Hygieia en Panakeia en neem alle goden en godinnen tot getuige, om naar mijn beste oordeel en vermogen de volgende eed te houden”.
Uit de eed blijkt dat het niet bij Asklepios en Hygieia bleef. Er kwamen steeds meer godheden die zich met genezing bemoeiden. Zoals Panakeia, de godin van geneesmiddelen.
Restanten van het ‘enkoimeterion’ in Epidaurus. Dit was de plaats waar de zieken heen gingen om genezen te worden. Onder het gebouw was het Abaton, waar de zieken sliepen om zo een droom te krijgen waardoor ze zouden genezen. (Foto: Wikimedia)
Historische context invoer cultus
De invoer van Asklepios en Hygieia moet men in een grotere historische context zien. De 5e eeuw v.Chr. was een periode van religieuze vernieuwing. Het was niet alleen de zogenaamde Gouden Eeuw van Athene, waarin kunst, cultuur en wetenschap hoogtij vierden. Het was ook de tijd waarin kleine culten belangrijker werden. De oude goden kregen nieuwe namen en er meer oog kwam voor ‘buitenlandse godheden’.
Het laat ook een belangrijke ontwikkeling in de Griekse godsdienst zien. Zoals gezegd vereerden de Grieken veel goden en godinnen. Dit meergodendom of polytheïsme gaat langzaamaan over in het zogenoemde henotheïsme. Een godsdienst waarin steeds meer specifieke functies aan één god worden toegekend. Zo konden eerst alle goden genezen. Daarna werd deze functie specifiek aan Asklepios verleend. Vervolgens alleen nog aan Hygieia. Overige goden zoals Zeus en Apollo verdwijnen steeds meer uit beeld.
Sterrenstatus
Als Asklepios en Hygieia goed en wel zijn ingevoerd in de Griekse wereld, komt ook Rome in zicht. In 293 v.Chr. breekt daar een grote pestepidemie uit. Een goede reden om de twee genezende goden naar de stad te importeren. Hier staat Asklepios bekend onder de naam Aesculapius. Hygieia wordt Salus of Valetudo genoemd. Ook heet zij wel Minerva Medica, de Romeinse tegenhanger van Athena Hygieia.
Ook in Rome genieten zij een sterrenstatus waar menig bekend artiest jaloers op zou zijn. Hun populariteit duurde al met al maar liefst duizend jaar. Pas in de 5e eeuw n.Chr. werden veel tempels verwoest door aardbevingen, maar even zo vaak door christenen. Zij bouwden hun kerken op de resten van heidense tempels of gebruikten ze als bouwmateriaal.
Links: restant van de tempel van Hygieia in Rome, alwaar ze Minerva Medica werd genoemd. Rechts: een reliëf van Asclepius en Hygieia uit eind 5e eeuw v.Chr., collectie Istanbul Archaeological Museums. (foto’s: Wikimedia)
Christendom
Anders dan de heiligdommen overleefde de tempelslaap de Oudheid wel. Nog steeds voert men dit ritueel in kerken uit. Het christendom nam dankbaar gebruiken over van Asklepios en Hygieia. Asklepios werd ook wel ‘Soter’ genoemd, wat ‘Redder’ betekent. Christus kreeg precies dezelfde bijnaam. Bovendien werden een aantal tempels tot kerken omgevormd.
Tenslotte kregen zieken die naar de tempel van Hygieia gingen heilig brood te eten, dat het lichaam van de godin moest voorstellen. Hierbij werden de woorden “Neemt dit brood en eet mijn lichaam” uitgesproken. Deze woorden zijn nu aan de christelijke hostie verbonden.
Duidelijk is dat Asklepios en Hygieia zeer belangrijk waren voor de oude Grieken, Romeinen en de vroege christenen. Ook al worden zij niet meer actief vereerd, hun erfenis leeft nog steeds door in het heden. Kortom, in de Oudheid was gezondheid even belangrijk als nu.
De koortsboom in de Achterhoek is een modern voorbeeld van een plaats waar religie en geneeskunst elkaar kruisen.
Verder lezen en kijken
- Meer artikelen over Klassiek Griekenland op GeschiedenisBeleven.nl
- Door de ogen van ‘s werelds bekendste orakel, artikel op GeschiedenisBeleven.nl
- Artikel over Doe-het-zelf-orakels op GeschiedenisBeleven.nl
- Artikel: Hygieia. The Goddess of Health op Ancient.eu door Mark Beumer
- Meer informatie over Asklepios en Hygieia op Museumkennis.nl
- Afbeelding: reliëf van Asklepios met zijn dochter Hygieia, topstuk op de website van het RMO
- Lees online het boek Greek Hero Cults and Ideas of Immortality (Chicago 1920) van Lewis Richard Farnell.
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Mark Beumer, eindredactie: Verena Demoed, foto’s: Wikimedia