Wie het jaartal 800 hoort, zal niet meteen denken aan klassieke architectuur, kleurrijke handschriften en verfijnde gouden mantelspelden. Toch was het Karel de Grote (768-814) die de keizerlijke kunst uit de oudheid een nieuwe impuls gaf.
Door Roland Gieles
Tegen het einde van de 3e eeuw werd het Romeinse rijk onderverdeeld in een West-Romeins rijk en een Oost-Romeins rijk. In de daaropvolgende eeuwen kregen verschillende Germaanse volkeren steeds meer invloed in het Westelijke deel. Het Oost-Romeinse rijk had een eigen keizer en zou de basis vormen van het latere Byzantijnse rijk.
Na het onvermijdelijke uiteenvallen van het Romeinse rijk in de 5e eeuw veranderde West-Europa langzamerhand in een lappendeken van kleine koninkrijken. Door de vele oorlogen om land en grondstoffen verschoven de grenzen continu.
Prins van de Franken
In die chaos werd Karel de Grote in 768 geboren. Hij was van zeer goede komaf, want hij behoorde tot een dynastie van Frankische koningen. Hun grondgebied behelsde het overgrote deel van het huidige Frankrijk, delen van West-Duitsland en de Benelux.
Nadat Karels vader en broer, Pepijn de Korte (714-768) en Karelman kort na elkaar overleden, kwam hij op 24-jarige leeftijd aan de leiding te staan van het uitgestrekte Frankische rijk. Onder leiding van Karel breidden de Franken hun grondgebied verder uit. Zo versloegen zij de Longobarden in Noord-Italië, veroverden zij grote delen van Catalonië en overwonnen zij de Saksen in Noordwest Duitsland.
Zijn machtsgebied was nu zo groot, dat het bestond uit allerlei volkeren met verschillende achtergronden en talen. De enige gemeenschappelijke deler was hun Frankische koning.
Standaardiseren van het Rijk
Om dit zogenaamde Karolingische rijk te kunnen besturen, moest Karel maatregelen nemen. Van de systemen van het oude Romeinse rijk, zoals een wegennet, een rechtssysteem, een taal en staatsinrichting, was niet veel meer over. Ieder volk had inmiddels zijn eigen regels, tradities en dialect. Karel probeerde de eensgezindheid in zijn rijk te herstellen.
Hij wilde dit bereiken door, net als de Romeinen dat hadden gedaan, het rijk te standaardiseren. Hij probeerde een aantal van de Romeinse systemen te herstellen.
Zijn belangrijkste speerpunten waren educatie en het christelijke geloof. Verspreid door het hele rijk liet Karel kloosters en scholen bouwen. De liturgie werd gestandaardiseerd, zodat priesters door het hele rijk dezelfde boodschap verspreidden.
Educatie voor edelmannen
Ook voor de staatsinrichting was educatie van groot belang. Karel verdeelde zijn rijk in 350 graafschappen. Aan het hoofd van elk graafschap stond een graaf of leenman, die rechtstreeks in contact stond met Karel. Jonge edelmannen, die deze functies over het algemeen bekleedden, leerden lezen, schrijven en rekenen en konden op die manier aan Karel rapporteren. De educatie was dus met name bedoeld voor de geestelijken en de bureaucratie.
Zelf liet Karel zich ook onderwijzen. Hij leerde niet alleen lezen en schrijven, maar bekwaamde zich ook in de klassieke vrije kunsten, zoals retorica, astronomie en meetkunde.
De Dom van Aken met in het midden de paltskapel van Karel de Grote uit 796. (foto: Wikimedia )
Van palts tot palts
Door het hele rijk liet Karel paleiscomplexen, zogenaamde paltsen, bouwen. Hij reisde van palts tot palts om de verschillende regio’s te besturen. Hoewel hij een groot aantal paleizen had, vestigde hij zich rond 795 vrij definitief in de Duitse stad Aken. Deze stad had een strategische geografische ligging, dichtbij het vijandelijk front van de Saksen en Denen, waartegen Karel rond het jaar 800 vocht.
Daarnaast waren er natuurlijke warme bronnen bij Aken. Karel had last van jicht en het warme bronwater verlichtte zijn pijn. Verder was Aken omringd door bossen, waarin Karel kon paardrijden en jagen. Hier liet hij dus een groot paleizencomplex bouwen, met een grote achthoekige kapel, een enorm atrium en verschillende privévertrekken.
In het jaar 800 werd Karel door Paus Leo III (onbekend – 816) gekroond tot christelijke keizer van het Heilige Romeinse rijk. Voor het eerst sinds het oude Romeinse rijk was West-Europa weer verenigd onder één leider.
Met deze kroon van het Heilige Roomse Rijk wordt Karel de Grote vaak afgebeeld op schilderijen, zoals op het werk rechts door Albrecht Dürer. Deze kroon is echter gemaakt in de 10e eeuw; Karel kan hem nooit gedragen hebben. (foto’s: Wikimedia)
Recyclen van de oudheid
Bij een keizertitel horen grootse gebouwen. Karel en zijn bouwmeesters lieten zich daarom inspireren door gebouwen uit de oudheid en de vroegchristelijke tijd. In het hele Karolingische rijk waren nog resten te vinden uit de glorietijd van het Romeinse rijk en van de vroegchristelijke tijd. De kennis over de bouwkunst was niet geheel verloren gegaan.
Karel hechtte veel waarde aan de klassieke erfenis. In scriptoria liet hij monniken zoveel mogelijk manuscripten uit de oudheid kopiëren. Een belangrijk architectuurtraktaat dat veelvuldig werd gekopieerd, waren de tien architectuurboeken van Vitruvius (ca. 85 v. Chr. – 20 v. Chr.) waarin de klassieke architectuur werd geanalyseerd.
Ook de architectuur uit de vroegchristelijke tijd was een belangrijke inspiratiebron, zoals de San Vitale in Ravenna, die 300 jaar ouder was dan de Akense paltskapel. De San Vitale was gebaseerd op Romeinse en vroege-Byzantijnse voorbeelden. Voor de bouw van de paltskapel vroeg Karel toestemming aan de paus om verschillende materialen vanuit Rome en Ravenna naar Aken te transporteren om in zijn paleis te verwerken.
De bouwfragmenten uit de oudheid werden dus gerecycled. Dit teruggrijpen naar de oudheid in de Karolingische periode wordt in de kunstgeschiedenis de Karolingische Renaissance genoemd.
Links: het interieur van de paltskapel van Karel de Grote in de Dom van Aken. Rechts: de troon waarop Karel de Grote tot keizer van het Heilige Roomse Rijk gekroond werd. (foto’s: Wikimedia)
Een beetje van jezelf, een beetje van vroeger
In de scriptoria kopieerden monniken niet alleen boeken, maar voorzagen zij de boeken ook van prachtige illustraties en verfijnde ivoren boekbanden. De boekbanden werden vaak gedecoreerd met edelstenen of emaille. De handschriftverluchters kenden de Romeinse en Byzantijnse voorbeelden, maar zij werkten ook in hun eigen traditie. De abstracte siermotieven van Noord-Europa, die bijvoorbeeld werden toegepast in sieraden en mantelspelden, vormden soms ook de randdecoratie van een handschrift.
Die mengelmoes van stijlen had een heel bijzonder effect. De figuren op handschriftillustraties en beeldhouwwerkjes in ivoor zijn bijvoorbeeld vaak gebaseerd op mozaïeken uit Byzantijnse kerken, waarbij de figuren frontaal en redelijk abstract zijn afgebeeld.
Karel de Grote nodigde zelfs Byzantijnse kunstenaars uit om in Aken te komen werken.
Een verlucht handschrift gemaakt tussen 781 en 783 in opdracht van Karel de Grote. Dit ‘Godescalc-evangelistarium’ is het oudste manuscript van de Ada-groep of Hofschool van Karel de Grote. (Collectie: Bibliothèque nationale de France)
Keizerlijke schoonheid
Karel de Grote wordt bovendien in verschillende bronnen genoemd als belangrijke opdrachtgever voor goudsmeden. Niet alleen werden prachtige kleine gouden gebruiksvoorwerpen zoals mantelspelden en sieraden gemaakt, maar ook werden er schitterende verfijnde reliekschrijnen gemaakt, waarin de overblijfselen van heiligen of andere heilige objecten bewaard werden.
De Karolingische kunstenaars volgden dus de tradities van de oudheid en vroegchristelijke tijd, net zoals Karel de Grote die periode als voorbeeld nam voor zijn eigen rijk. Door zijn rijk te standaardiseren en te verfraaien met kunst en architectuur, wilde hij de parallellen tussen het Romeinse rijk en zijn eigen Karolingische rijk benadrukken.
Veel kunst uit de periode van Karel de Grote is verloren gegaan. In de tentoonstellingen ‘Karel der Grosse, Macht Kunst Schätze’ (2014) in Aken zijn echter diverse Karolingische schatten bijeengebracht. Zoals deze medaillons van Christus en Matteüs, afkomstig uit Milaan uit de eerste kwart van de 9e eeuw. (Foto: Paolo Bernabini, collectie: Ravenna, Museo Nazionale)
Verder kijken en lezen:
- Bezoek drie tentoonstellingen in Aken over de macht, kunst en schatten van Karel de Grote
- Lees hier de biografie van Karel de Grote, geschreven door Einhard, een hofmeester van Karel in Aken
- Voordat Karel de Grote aan de macht kwam, vocht zijn opa tegen de Friezen
- Het Valkhof was ook ooit een door Karel de Grote gebouwd palts
©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Roland Gieles , eindredactie: Suzanne Schönbeck, foto’s: Wikimedia en Domkapitel Aachen
